DONATE NOW - UPI
अरण्य-काण्ड > लक्ष्मण द्वारा हेमंत ऋतू का वर्णन, गोदावरी में स्नान
On one day before the sunrise Rama proceeds to River Godavari for daily bath along with
Seetha and Lakshmana. On the way looking at the nature around Lakshmana eulogises winter
season. In doing so he casts aspersions on queen Kaikeyi, and Rama reproves it.
वसतः तस्य तु सुखम् राघवस्य महात्मनः |
शरद् व्यपाये हेमंतऋतुर् इष्टः प्रवर्तत || ४-१६-१
शरद् व्यपाये हेमंतऋतुर् इष्टः प्रवर्तत || ४-१६-१
Pleasant hemantha R^itu , pre-winter season has set in after the passage of sharat R^itu,
post-rainy season at Panchavati where the noble souled Rama is staying comfortably. [4-16-1]
स कदाचित् प्रभातायाम् शर्वर्याम् रघुनंदनः |
प्रययाव अभिषेकार्थम् रम्यम् गोदावरीम् नदीम् || ४-१६-२
प्रययाव अभिषेकार्थम् रम्यम् गोदावरीम् नदीम् || ४-१६-२
On some day when night faded into dawn Rama started for the delightful River Godavari for a bath. [4-16-2]
प्रह्वः कलश हसतः तम् सीतया सह वीर्यवान् |
पृष्ठतो अनुव्रजन् भ्राता सौमित्रिर् इदम् अब्रवीत् || ४-१६-३
पृष्ठतो अनुव्रजन् भ्राता सौमित्रिर् इदम् अब्रवीत् || ४-१६-३
His valorous brother Saumitri following him humbly with a handy vessel, along with Seetha, spoke this
to Rama. [4-16-3]
अयम् स कालः संप्राप्तः प्रियो यः ते प्रियंवद |
अलंकृत इव आभाति येन संवत्सरः शुभः || ४-१६-४
अलंकृत इव आभाति येन संवत्सरः शुभः || ४-१६-४
"Adorned by which season the promising year will be bright, oh, pleasant conversationalist, and which
season will also be pleasant to you, that hemanta season has set in. [4-16-4]
नीहार परुषो लोकः पृथिवी सस्य मालिनी |
जलानि अनुपभोग्यानि सुभगो हव्य वाहनः || ४-१६-५
जलानि अनुपभोग्यानि सुभगो हव्य वाहनः || ४-१६-५
"These days the dew is harsh to the bodies of people, earth is overlaid with crops, water is unenjoyable,
but fire is delightful. [4-16-5]
नव आग्रयण पूजाभिर् अभ्यर्च्य पितृ देवताः |
कृत आग्रयणकाः काले सन्तो विगत कल्मषाः || ४-१६-६
कृत आग्रयणकाः काले सन्तो विगत कल्मषाः || ४-१६-६
"On appeasing manes with worships during northern solstice and even on performing solstitial rituals
in time, the righteous people are becoming free from evils. [4-16-6]
प्राज्यकामा जनपदाः संपन्नतर गो रसाः |
विचरन्ति महीपाला यात्र अर्थम् विजिगीषवः || ४-१६-७
विचरन्ति महीपाला यात्र अर्थम् विजिगीषवः || ४-१६-७
"Amply fulfilled are the desires of the villagers with the affluence of milch cows and dairy, and the
vanquishing kings are make moves for the purposes of their further vanquishes. [4-16-7]
सेवमाने दृढम् सूर्ये दिशम् अन्तक सेविताम् |
विहीन तिलका इव स्त्री न उत्तरा दिक् प्रकाशते || ४-१६-८
विहीन तिलका इव स्त्री न उत्तरा दिक् प्रकाशते || ४-१६-८
"While the sun is steadfastly attending the direction of Time-god Yama, namely southern horizon, the
northern direction is not brilliant like a woman who lost the vermilion mark on her forehead. [4-16-8]
प्रकृत्या हिम कोश आढ्यो दूर सूर्याः च सांप्रतम् |
यथार्थ नामा सुव्यक्तम् हिमवान् हिमवान् गिरिः || ४-१६-९
यथार्थ नामा सुव्यक्तम् हिमवान् हिमवान् गिरिः || ४-१६-९
"By their very nature Himalayas are the depositories of snow, and presently distanced from the sun they
are very obviously snowy true to their name. [4-16-9]
अत्यन्त सुख संचारा मध्याह्ने स्पर्शतः सुखाः |
दिवसाः सुभग आदित्याअः छ्हाया सलिल दुर्भगाः || ४-१६-१०
दिवसाः सुभग आदित्याअः छ्हाया सलिल दुर्भगाः || ४-१६-१०
"By the way of touch the mid days are comfortable and in these days the daytime is very much comfortable
for sauntering, thus the sun in daytimes is genial and ungenial are the shades and waters. [4-16-10]
मृदु सूर्याः सनीहाराः पटु शीताः समारुताः |
शून्य अरण्या हिम ध्वस्ता दिवसा भान्ति सांप्रतम् || ४-१६-११
शून्य अरण्या हिम ध्वस्ता दिवसा भान्ति सांप्रतम् || ४-१६-११
"Overwhelmed by snow presently the noontimes are with soft sun, with bitter cold, with mists and wintry
breezes, and with them the forests too are bleak in their sheen. [4-16-11]
निवृत्त आकाश शयनाः पुष्यनीता हिम अरुणाः |
शीता वृद्धतर आयामः त्रि यामा यान्ति सांप्रतम् || ४-१६-१२
शीता वृद्धतर आयामः त्रि यामा यान्ति सांप्रतम् || ४-१६-१२
"Precluded is the reclining under open sky as the nights are led by the Pushya constellation, they will
now be with brownish-grey fog and chilly, and prolonged are the lengths of nights whereby the three
watches of night will be quickly slipping away.
रवि संक्रान्त सौभाग्यः तुषार अरुण मण्डलः |
निःश्वास अन्ध इव आदर्शाः चंद्रमा न प्रकाशते || ४-१६-१३
निःश्वास अन्ध इव आदर्शाः चंद्रमा न प्रकाशते || ४-१६-१३
"Transgressed is the destiny of moon by the sun as moon lost the chance of keeping people happy with
his lustrousness in these days, thus the lustreless moon remained in a blushing sphere with fog, just
like a mirror blinded by the fog of a suspire. [4-16-13]
ज्योत्स्ना तुषार मलिना पौर्णमास्याम् न राजते |
सीता इव च आतप श्यामा लक्ष्यते न तु शोभते || ४-१६-१४
सीता इव च आतप श्यामा लक्ष्यते न तु शोभते || ४-१६-१४
"Even on a full moon day the moonlight is unbright blemished by mist, and it is appearing like brightly
Seetha becoming swarthy by sun's heat, but not brightly. [4-16-14]
प्रकृत्या शीतल स्पर्शो हिम विद्धाः च सांप्रतम् |
प्रवाति पश्चिमो वायुः काले द्वि गुण शीतलः || ४-१६-१५
प्रवाति पश्चिमो वायुः काले द्वि गुण शीतलः || ४-१६-१५
"The western breeze by itself will be cool to touch, but presently charged with snow it is wafting doubly
chilly in the early hours. [4-16-15]
बाष्प च्छ्हन्नानि अरण्यानि यव गोधूमवंति च |
शोभन्ते अभ्युदिते सूर्ये नदद्भिः क्रौन्च सारसैः || ४-१६-१६
शोभन्ते अभ्युदिते सूर्ये नदद्भिः क्रौन्च सारसैः || ४-१६-१६
"Covered with the dew the forests that already covered with crop fields of barley and wheat are beaming
forth, together with the callings of waterfowls, at the rise of the sun. [4-16-16]
खर्जूर पुष्प आकृतिभिः शिरोभिः पूर्ण तण्डुलैः |
शोभन्ते किंचिद् आलंबाः शालयः कनक प्रभाः || ४-१६-१७
शोभन्ते किंचिद् आलंबाः शालयः कनक प्रभाः || ४-१६-१७
"The paddy crops in fields are gleaming forth with golden lustre, and their heads full with grain and
a little bent down are shapely like the flowers of date-fruit. [4-16-17]
मयूखैः उपसर्पद्भिः हिम नीहार संवृतैः |
दूरम् अभ्युदितः सूर्यः शशांक इव लक्ष्यते || ४-१६-१८
दूरम् अभ्युदितः सूर्यः शशांक इव लक्ष्यते || ४-१६-१८
"Though he came up long back, and though his beams are spreading around, besieged by snowy mist the
sun is appearing as moon. [4-16-18]
अग्राह्य वीर्यः पूर्वाह्णे मध्याह्ने स्पर्शतः सुखः |
संरक्तः किंचिद् आपाण्डुः आतपः शोभते क्षितौ || ४-१६-१९
संरक्तः किंचिद् आपाण्डुः आतपः शोभते क्षितौ || ४-१६-१९
Inappreciable is the warmth of sun in the mornings, but comfortable for touch at noontimes, since the
reddish but a little palish sunshine is radiating on earth. [4-16-19]
अवश्याय निपातेन किंचित् प्रक्लिन्न शाद्वला |
वनानाम् शोभते भूमिर् निविष्ट तरुण आतपा || ४-१६-२०
वनानाम् शोभते भूमिर् निविष्ट तरुण आतपा || ४-१६-२०
"The pasturelands are a little moistened with the fall of dewdrops, but the fields of forest are enlivened
by the radiance of tender sun's warmth. [4-16-20]
स्पृशन् तु सुविपुलम् शीतम् उदकम् द्विरदः सुखम् |
अत्यन्त तृषितो वन्यः प्रतिसंहरते करम् || ४-१६-२१
अत्यन्त तृषितो वन्यः प्रतिसंहरते करम् || ४-१६-२१
"On easily touching very clear and cold water with its very broad trunk that intensely thirsty wild
elephant is backing away its trunk for the water is that cold. [4-16-21]
एते हि समुपासीना विहगा जलचारिणः |
न अवगाहन्ति सलिलम् अप्रगल्भा इव आवहम् || ४-१६-२२
न अवगाहन्ति सलिलम् अप्रगल्भा इव आवहम् || ४-१६-२२
"These waterfowls that are sitting nearby are not entering into waters like cowards not entering battlefields.
[4-16-22]
अवश्याय तमो नद्धा नीहार तमसा आवृताः |
प्रसुप्ता इव लक्ष्यन्ते विपुष्पा वन राजयः || ४-१६-२३
प्रसुप्ता इव लक्ष्यन्ते विपुष्पा वन राजयः || ४-१६-२३
"Subdued by snowy darkness, enclosed in misty gloom, and reft of flowers these forest ranges appear
like those that are asleep. [4-16-23]
बाष्प संचन्न सलिला रुत विज्ञेय सारसाः |
हिमाअर्द्र वालुकैः तीरैः सरितो भान्ति सांप्रतम् || ४-१६-२४
हिमाअर्द्र वालुकैः तीरैः सरितो भान्ति सांप्रतम् || ४-१६-२४
"Now the rivers are imperceptible as their water is overspread with dewdrops, but their water-birds
are perceptible only by their callings, thus making that river perceptible, and such rivers are now
glistening with moist sandbanks and shores. [4-16-24]
तुषार पतनात् चैव मृदुत्वात् भास्करस्य च |
शैत्यात् अग अग्रस्थम् अपि प्रायेण रसवत् जलम् || ४-१६-२५
शैत्यात् अग अग्रस्थम् अपि प्रायेण रसवत् जलम् || ४-१६-२५
"Owing to the fall of snow, further owing to the softness and coldness of sun, the water deep down the
wells is generally agreeable for drinking. [4-16-25]
जरा जर्जरितैः पत्रैः शीर्ण केसर कर्णिकैः |
नाल शेषा हिम ध्वस्ता न भान्ति कमलाकराः || ४-१६-२६
नाल शेषा हिम ध्वस्ता न भान्ति कमलाकराः || ४-१६-२६
"Lotus lakes are left alone with stalks of lotuses as their petals are aged and withered, decrepit are
the fibrils and carpels, thus impaired by cold they are ungracious in look. [4-16-26]
अस्मिन् तु पुरुषव्याघ्र काले दुःख समन्वितः |
तपश्चरति धर्मात्मा त्वत् भक्त्या भरतः पुरे || ४-१६-२७
तपश्चरति धर्मात्मा त्वत् भक्त्या भरतः पुरे || ४-१६-२७
"But during this time, oh, manly-tiger, ushered by anguish that virtue souled one Bharata must be practising
ascesis in city with adoration to you. [4-16-27]
त्यक्त्वा राज्यम् च मानम् च भोगांश्च विविधान् बहून् |
तपस्वी नियताहारः शेते शीते महीतले || ४-१६-२८
तपस्वी नियताहारः शेते शीते महीतले || ४-१६-२८
"On forsaking kingdom and pride of becoming the king of Ayodhya as well, and varied and various pleasures
too, he is in self-denial, and with his food regulated he sleeps on chilly surface of earth. [4-16-28]
सोऽपि वेलाम् इमाम् नूनम् अभिषेक अर्थम् उद्यतः |
वृतः प्रकृतिभिर् नित्यम् प्रयाति सरयूम् नदीम् || ४-१६-२९
वृतः प्रकृतिभिर् नित्यम् प्रयाति सरयूम् नदीम् || ४-१६-२९
"Even he might always be getting up at this time of the day and proceeding to River Sarayu for a bath
surrounded by ministers, definite is that. [4-16-29]
अत्यन्त सुख संवृद्धः सुकुमारो हिमार्दितः |
कथम् तु अपर रात्रेषु सरयूम् अवगाहते || ४-१६-३०
कथम् तु अपर रात्रेषु सरयूम् अवगाहते || ४-१६-३०
"But how can he who is brought up in high comfort, a delicate one too, enter the cold-wet waters of
River Sarayu, in these small hours. [4-16-30]
पद्मपत्रेक्षणः श्यामः श्रीमान् निरुदरो महान् |
धर्मज्ञः सत्यवादी च ह्री निषेधो जितेन्द्रियः || ४-१६-३१
प्रियाभिभाषी मधुरो दीर्घबाहुः अरिन्दमः |
संत्यज्य विविधान् भोगान् आर्यम् सर्वात्मना आश्रितः || ४-१६-३२
धर्मज्ञः सत्यवादी च ह्री निषेधो जितेन्द्रियः || ४-१६-३१
प्रियाभिभाषी मधुरो दीर्घबाहुः अरिन्दमः |
संत्यज्य विविधान् भोगान् आर्यम् सर्वात्मना आश्रितः || ४-१६-३२
"That lotus-petal eyed one with blue-black complexion is an imposing one with lion-like waist, being
the noblest he is knower of dharma thus an advocate of truth, and thus intolerant of ignominy, and as
a self-restrained one he talks dearly and sweetly, and he is dextrous and an enemy-destroyer, such as
he is, that Bharata on forgoing all of his various pleasures he is devoted to you, as you alone are
his adorable brother. [4-16-31, 32]
जितः स्वर्गः तव भ्रात्रा भरतेन महात्मना |
वनस्थम् अपि तापस्ये यः त्वाम् अनुविधीयते || ४-१६-३३
वनस्थम् अपि तापस्ये यः त्वाम् अनुविधीयते || ४-१६-३३
"Even though you are in forests far away from him, he is following you in the practise of austerities,
and such a brother of yours, that great-souled Bharata has refused ascent to heaven. [4-16-33]
न पित्र्यम् अनुवर्न्तन्ते मातृकम् द्विपदा इति |
ख्यातो लोक प्रवादो अयम् भरतेन अन्यथा कृतः || ४-१६-३४
ख्यातो लोक प्रवादो अयम् भरतेन अन्यथा कृतः || ४-१६-३४
" Humans do not derive father's attitude but they take of their mothers' is the well-know maxim in
the world, but Bharata rendered it otherwise. [4-16-34]
भर्ता दशरथो यस्याः साधुः च भरतः सुतः |
कथम् नु सा अम्बा कैकेयी तादृशी क्रूरदर्शिनी || ४-१६-३५
कथम् नु सा अम्बा कैकेयी तादृशी क्रूरदर्शिनी || ४-१६-३५
"Whose husband is Dasharatha and whose son is gentle Bharata, how then can she, our mother Kaikeyi,
is with this sort of cruel disposition, indeed " Thus Lakshmana spoke to Rama on their way to River
Godavari. [4-16-35]
इति एवम् लक्ष्मणे वाक्यम् स्नेहात् वदति धर्मिके |
परिवादम् जनन्यः तम् असहन् राघवो अब्रवीत् || ४-१६-३६
परिवादम् जनन्यः तम् असहन् राघवो अब्रवीत् || ४-१६-३६
When that upright Lakshmana is speaking those words that way out of his fondness towards Rama, Raghava
spoke to Lakshmana, intolerant of that slanderous talk about their mother. [4-16-36]
न ते अम्बा मध्यमा तात गर्हितव्या कथंचन |
ताम् एव इक्ष्वाकु नाथस्य भरतस्य कथाम् कुरु || ४-१६-३७
ताम् एव इक्ष्वाकु नाथस्य भरतस्य कथाम् कुरु || ४-१६-३७
"In any way, dear Lakshmana, you are not supposed to deplore another mother of ours, but you go on telling
the topics of Bharata, the king of Ikshvaku-s. [4-16-37]
निश्चिता एव हि मे बुद्धिः वन वासे दृढ व्रता |
भरत स्नेह संतप्ता बालिशी क्रियते पुनः || ४-१६-३८
भरत स्नेह संतप्ता बालिशी क्रियते पुनः || ४-१६-३८
"My mind is indeed set to dwell only in forest, and it is firmly avowed, but while yearning for Bharata's
fellowship my fascination to reunite with him is recurring again. [4-16-38]
संस्मरामि अस्य वाक्यानि प्रियाणि मधुराणि च |
हृद्यानि अमृत कल्पानि मनः प्रह्लादानि च || ४-१६-३९
हृद्यानि अमृत कल्पानि मनः प्रह्लादानि च || ४-१६-३९
"I reminisce his words well, that are genial, sweet, heartily, ambrosial and that will gladden the heart.
[4-16-39]
कदा हि अहम् समेष्यामि भरतेन महात्मना |
शत्रुघ्नेन च वीरेण त्वया च रघुनंदन || ४-१६-४०
शत्रुघ्नेन च वीरेण त्वया च रघुनंदन || ४-१६-४०
"When can I really reunite, oh, Lakshmana, with great-souled Bharata, valorous Shatrughna, and with
you and Seetha." Thus said Rama to Lakshmana. [4-16-40]
इति एवम् विलपन् तत्र प्राप्य गोदावरीम् नदीम् |
चक्रे अभिषेकम् काकुत्स्थः सानुजः सह सीतया || ४-१६-४१
चक्रे अभिषेकम् काकुत्स्थः सानुजः सह सीतया || ४-१६-४१
Thus worrying that way while proceeding, there Rama reached River Godavari and performed bathing with
his younger brother Lakshmana and along with Seetha. [4-16-41]
तर्पयित्वा अथ सलिलैः तैः पितॄन् दैवतानि च |
स्तुवन्ति स्म उदितम् सूर्यम् देवताअः च तथा अनघाः|| ४-१६-४२
स्तुवन्ति स्म उदितम् सूर्यम् देवताअः च तथा अनघाः|| ४-१६-४२
Then on offering water oblations to manes and gods that impeccant trinity extolled the rising sun and
gods likewise. [4-16-42]
कृताभिषेकः स रराज रामः
सीता द्वितीयः सह लक्ष्मणेन |
कृत अभिषेको तु अग राज पुत्र्या
रुद्रः स नन्दिः भगवान् इव ईशः || ४-१६-४३
सीता द्वितीयः सह लक्ष्मणेन |
कृत अभिषेको तु अग राज पुत्र्या
रुद्रः स नन्दिः भगवान् इव ईशः || ४-१६-४३
On taking bath in the river along with Seetha and Lakshmana, Rama shone forth like All-controlling god
Rudra, who will be radiant on taking bath along with his consort Paarvati and with his follower Nandi,
the Holy Bull. [4-16-43]
एक्ष्तोल्लिंग् सेअसोन्स् इन् एपिच्स्
The portrayal of seasons in epics with all their delicacies is
a disputed topic. Ramayana also deals much on these descriptions of seasons. Whether an epic avowed
to reflect the Vedic import, as said at 1-4-6, vedopabR^ihmaNaarthaaya , and that which is
pious and merited puNyam vedaischa samamatam at 1-1-98, should have accounts on seasons is
the question. For this is said that relating niceties of season time and again, is in perfect accord
with Veda, for the season and time are subservient to all Veda-s as per the ancillary of Veda, the Astrology,
veda-anga : jyotiShya . Veda-s themselves say that the year is the soul of the horse of Ashvameda.
uShaa
vaa ashvasya medhasya shiraH | sa~Nvatsara aatmaashvasya medhasya | -- yajurveda bR^ihadaaraNyaka
Hence time and season are the mind and soul of all Veda-s.
Like this we find beautification of four seasons at four places,
for e.g., hemanta spring is narrated in starting of Kishkindha. And vasanta post autumnal
season is described in Kishkindha 43rd chapter, when Hanuma and others are in search for Seetha, and
after their exit from the cave of Swayamprabha. varSa rainy season is portrayed in 28th chapter
of Kishkindha. At every possible occasion, all the rituals, daily routines that are time oriented, do
explain the importance of time than the importance of ritual or daily routine. It is said:
vedopabR^ihmaNaartham
pravR^itte asmin granthe veda vihita karma apekShita kaala visheSha nirNaayakatvaat kaala saadhaaraNa
lakShaNa pratipaadanam eva tat tat R^itu varNana vyaajena kR^itam iti dharmopayoga sambhavaat | -- saayam
kaalaadi cihna pratipaadanam iti etat sarvam karma anuShTaana upayukta kaala j~naapanaartham eva kR^itam
iti dharma paryavasaanam sambhavati eva -- dharmaakuutam
Thus dharma is upheld in
all these narratives about the season and time, which aspect is upheld by the commentators and they
too comment lengthily whenever a season or time factor occurs.
इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अरण्य काण्डे षोडशः सर्गः