अरण्य-काण्ड > श्री राम और लक्ष्मण की बात
Rama reprimands Lakshmana for coming without Seetha. Lakshmana explains that he had to leave her owing
to her anguished and angrily words and even by her rash remarks of Lakshmana. Even then, Rama is unhappy
of Lakshmana's action in leaving her alone.
The content of this chapter is to amplify what that has been said in the previous chapter. This dialogue
between Rama and Lakshmana may be deemed to have happened before their approaching hermitage, as in
the last few verses of last chapter, and on their pathway to their hermitage.
अथ आश्रमात् उपावृत्तम् अंतरा रघुनंदनः |
परिपप्रच्छ सौमित्रिम् रामो दुःख अर्दितः पुनः || ३-५९-१
परिपप्रच्छ सौमित्रिम् रामो दुःख अर्दितः पुनः || ३-५९-१
Rama the descendent of Raghu, again asked Soumitri who strayed from the hermitage and whom his own anguish
is distressing now, in the middle of path towards their hermitage. [3-59-1]
तम् उवाच किम् अर्थम् त्वम् आगतो अपास्य मैथिलीम् |
यदा सा तव विश्वासात् वने विहरिता मया || ३-५९-२
यदा सा तव विश्वासात् वने विहरिता मया || ३-५९-२
Rama spoke to such Lakshmana, "when I left her in the forest, I left only on confiding in you. For what
reason you came to me on abandoning Maithili? [3-59-2]
दृष्ट्वा एव अभ्यागतम् त्वाम् मे मैथिलीम् त्यज्य लक्ष्मण |
शंकमानम् महत् पापम् यत् सत्यम् व्यथितम् मनः || ३-५९-३
शंकमानम् महत् पापम् यत् सत्यम् व्यथितम् मनः || ३-५९-३
"What my heart had been doubting, rather a perilous evil, oh, Lakshmana, that has become a fact on seeing
only you, coming to me leaving off Maithili. [3-59-3]
स्फुरते नयनम् सव्यम् बाहुः च हृदयम् च मे |
दृष्ट्वा लक्ष्मण दूरे त्वाम् सीता विरहितम् पथि || ३-५९-४
दृष्ट्वा लक्ष्मण दूरे त्वाम् सीता विरहितम् पथि || ३-५९-४
"Seeing your coming without Seetha on pathway at a distance my left eye and left shoulder have pulsated,
and oh, Lakshmana, my heart too has fluttered." Thus Rama said to Lakshmana. [3-59-4]
एवम् उक्तः तु सौमित्रिः लक्ष्मणः शुभ लक्षणः |
भूयो दुःख संआविष्टो दुःखितम् रामम् अब्रवी|| ३-५९-५
भूयो दुःख संआविष्टो दुःखितम् रामम् अब्रवी|| ३-५९-५
When Sumitra's son Lakshmana, whose traits are blamelessly auspicious is addressed thus, anguish cast
a double spell on him, one for the tongue-lashing of Seetha while the other for the reproach from Rama,
and he replied Rama who is anguished in his own way. [3-59-5]
न स्वयम् काम कारेण ताम् त्यक्त्वा अहम् इह आगतः |
प्रचोदितस्तयैवोग्रैत्वत्सकाशमिहाअगतः - यद्वा -
प्रचोदितः तया एव उग्रैः त्वत् सकाशम् इह आगतः || ३-५९-६
प्रचोदितस्तयैवोग्रैत्वत्सकाशमिहाअगतः - यद्वा -
प्रचोदितः तया एव उग्रैः त्वत् सकाशम् इह आगतः || ३-५९-६
"I have not come here leaving her off either independently or intentionally, I came here, to your proximity,
virtually driven by her hurtful words." Thus Lakshmana is relying Rama. [3-59-6]
आर्येण एव परिक्रुष्टम् - पराक्रुष्टम् - हा सीते लक्ष्मण इति च |
परित्राहि इति यत् वाक्यम् मैथिल्याः तत् श्रुतिम् गतम् || ३-५९-७
परित्राहि इति यत् वाक्यम् मैथिल्याः तत् श्रुतिम् गतम् || ३-५९-७
"Maithili gave an ear to that message which is loudly shouted as if by your honour saying, 'ha, Seetha...
ha, Lakshmana... save me immediately...' [3-59-7]
सा तम् आर्त स्वरम् श्रुत्वा तव स्नेहेन मैथिली |
गच्छ गच्छ इति माम् आह रुदन्ती भय - विक्लवा - विह्वला || ३-५९-८
गच्छ गच्छ इति माम् आह रुदन्ती भय - विक्लवा - विह्वला || ३-५९-८
"On hearing that grievous voice of yours and owing to her love for you she shuddered with fear and wept
out to me 'hurry up...get going...' [3-59-8]
प्रचोद्यमानेन मया गच्छ इति बहुशः तया |
प्रत्युक्ता मैथिली वाक्यम् इदम् तत् प्रत्यय अन्वितम् || ३-५९-९
प्रत्युक्ता मैथिली वाक्यम् इदम् तत् प्रत्यय अन्वितम् || ३-५९-९
"When she frequently and insistingly compelled me to go, I have replied Maithili in this sentence which
is expressive of my confidence in you. [3-59-9]
न तत् पश्यामि अहम् रक्षो यत् अस्य भयम् आवहेत् |
निर्वृता भव न अस्ति एतत् केन अपि एवम् उदाहृतम् || ३-५९-१०
निर्वृता भव न अस्ति एतत् केन अपि एवम् उदाहृतम् || ३-५९-१०
" 'I do no think that there is a demon who can cause panic to Rama. All this is feigning. Someone might
have typified his voice in this way, please control yourself. [3-59-10]
विगर्हितम् च नीचम् च कथम् आर्यो अभिधास्यति |
त्राहि इति वचनम् सीते यः त्रायेत् त्रिदशान् अपि || ३-५९-११
त्राहि इति वचनम् सीते यः त्रायेत् त्रिदशान् अपि || ३-५९-११
" 'How can my esteemed brother who can safeguard even gods, oh, Seetha, will exclaim in saying, 'save
me,' which is a highly disparaging and basely manner to call for the help of a lady to safeguard him
in such circumstances. [3-59-11]
किम् निमित्तम् तु केन अपि भ्रातुः आलंब्य मे स्वरम् |
विस्वरम् व्याहृतम् वाक्यम् लक्ष्मण त्राहि माम् इति || ३-५९-१२
विस्वरम् व्याहृतम् वाक्यम् लक्ष्मण त्राहि माम् इति || ३-५९-१२
" 'But, somehow, for some reason, someone mimicking my brother's voice discordantly shouted words saying,
'Lakshmana save me.' [3-59-12]
राक्षसेन ईरितम् वाक्यम् त्रसात् त्राहि इति शोभने |
न भवत्या व्यथा कार्या कुनारी जन सेविता || ३-५९-१३
न भवत्या व्यथा कार्या कुनारी जन सेविता || ३-५९-१३
" 'Oh, auspicious lady, it is unbefitting for you to panic, like lowly womenfolk who will be frivolously
panicking for flimsy reasons, for the words like 'save me,' shouted by some demon, who may conceivably
be Maareecha. [3-59-13]
अलम् वैक्लवताम् गंतुम् स्वस्था भव निर् उत्सुका |
न च अस्ति त्रिषु लोकेषु पुमान् यो राघवम् रणे || ३-५९-१४
जातो वा जायमानो वा संयुगे यः पराजयेत् |
अजेयो राघवो युद्धे देवैः शक्र पुरोगमैः || ३-५९-१५
न च अस्ति त्रिषु लोकेषु पुमान् यो राघवम् रणे || ३-५९-१४
जातो वा जायमानो वा संयुगे यः पराजयेत् |
अजेयो राघवो युद्धे देवैः शक्र पुरोगमैः || ३-५९-१५
" 'Enough is your slipping into consternation and you be undismayed. There is none in all the three
worlds who took birth, or going to take birth, to defeat Raghava in any given battle of any terrible
nature. Raghava is undefeatable even if all gods come battling along with Indra in their van.' This
is what I said to Vaidehi" Thus Lakshmana is informing Rama. [3-59-14, 15]
एवम् उक्ता तु वैदेही परिमोहित चेतना |
उवाच अश्रूणि मुंचन्ती दारुणम् माम् इदम् वचः || ३-५९-१६
उवाच अश्रूणि मुंचन्ती दारुणम् माम् इदम् वचः || ३-५९-१६
"Though I said thus, while her volition is overly besotted for you, Vaidehi said this tartly word to
me outpouring tears. [3-59-16]
भावो मयि तव अत्यर्थम् पाप एव निवेशितः |
विनष्टे भ्रातरि प्राप्तुम् न च त्वम् माम् अवाप्स्यसि || ३-५९-१७
विनष्टे भ्रातरि प्राप्तुम् न च त्वम् माम् अवाप्स्यसि || ३-५९-१७
" 'In my respect you have harboured only an impure and nastily perspective to achieve me on the utter
ruination of your brother, but I am unachievable to you. [3-59-17]
संकेतात् भरतेन त्वम् रामम् समनुगच्छसि |
क्रोशन्तम् हि यथा अत्यर्थम् न एनम् अभ्यवपद्यसे || ३-५९-१८
क्रोशन्तम् हि यथा अत्यर्थम् न एनम् अभ्यवपद्यसे || ३-५९-१८
" 'As to why you are refraining to rush towards Rama even though he is inordinately yelling, it hints
that Bharata made some arrangements with you, and that is the reason why you have closely followed Rama
in exile. [3-59-18]
रिपुः प्रच्छन्न चारी त्वम् मत् अर्थम् अनुगच्छसि |
राघवस्य अन्तर प्रेप्सुः तथा एनम् न अभिपद्यसे || ३-५९-१९
राघवस्य अन्तर प्रेप्सुः तथा एनम् न अभिपद्यसे || ३-५९-१९
" 'You are an adversary of Rama comporting yourself in disguise, following him because of me, and searching
for a leeway from Rama. Thereby now you are not rushing to Rama. [3-59-19]
एवम् उक्तो हि वैदेह्या संरब्धो रक्त लोचनः |
क्रोधात् प्रस्फुरमाण ओष्ठ आश्रमात् अभिनिर्गतः || ३-५९-२०
क्रोधात् प्रस्फुरमाण ओष्ठ आश्रमात् अभिनिर्गतः || ३-५९-२०
"When Vaidehi spoke to me thus I hurriedly came out of hermitage to you with anger reddening my eyes
and trembling my lips. [3-59-20]
एवम् ब्रुवाणम् सौमित्रिम् रामः संताप मोहितः |
अब्रवीत् दुष्कृतम् सौम्य ताम् विना यत् त्वम् आगतः || ३-५९-२१
अब्रवीत् दुष्कृतम् सौम्य ताम् विना यत् त्वम् आगतः || ३-५९-२१
Rama who is deluded by angst said to Soumitri who is speaking thus, that "your arrival without her is
an improper deed, oh, gentle one. [3-59-21]
जानन् अपि समर्थम् माम् रक्षसाम् अपवारणे |
अनेन क्रोध वाक्येन मैथिल्या निर्गतो भवान् || ३-५९-२२
अनेन क्रोध वाक्येन मैथिल्या निर्गतो भवान् || ३-५९-२२
"You know that I am capable enough to foil the demons, even then you have come out by the angry words
of Maithili? [3-59-22]
न हि ते परितुष्यामि त्यक्त्वा यत् यासि मैथिलीम् |
क्रुद्धायाः परुषम् श्रुत्वा स्त्रिया यत् त्वम् इह आगतः || ३-५९-२३
क्रुद्धायाः परुषम् श्रुत्वा स्त्रिया यत् त्वम् इह आगतः || ३-५९-२३
"On hearing bitter words of an angry lady you have came away on leaving her off, such as you are, I
am not at all happy with you. [3-59-23]
सर्वथा तु अपनीतम् ते सीतया यत् प्रचोदितः |
क्रोधस्य वशम् आगम्य न अकरोः शासनम् मम || ३-५९-२४
क्रोधस्य वशम् आगम्य न अकरोः शासनम् मम || ३-५९-२४
"That which action of yours is there in non-compliance of my directive to stand guard to Seetha, either
compelled by Seetha, or coming under your own ire, it shows your dereliction in everyway. [3-59-24]
असौ हि राक्षसः शेते शरेण अभिहतो मया |
मृग रूपेण येन अहम् आश्रमात् अपवाहितः || ३-५९-२५
मृग रूपेण येन अहम् आश्रमात् अपवाहितः || ३-५९-२५
"By whom I am detoured from hermitage in the form of a deer he is indeed a demon, and he fell flat when
my arrow hit him down. [3-59-25]
विकृष्य चापम् परिधाय सायकम्
स लील बाणेन च ताडितो मया |
मार्गीम् तनुम् त्यज्य च विक्लव स्वरो
बभूव केयूर धरः स राक्षसः || ३-५९-२६
स लील बाणेन च ताडितो मया |
मार्गीम् तनुम् त्यज्य च विक्लव स्वरो
बभूव केयूर धरः स राक्षसः || ३-५९-२६
"When I effortlessly shot an arrow setting on bowstring and stretching the bow to full length, he hit
by that arrow left deer's body to become a piteously bewailing demon wearing bracelets and the like
ornaments. [3-59-26]
शर आहतेन एव तदा आर्तया गिरा
स्वरम् मम आलंब्य सु दूर सु श्रवम् |
उदाहृतम् तत् वचनम् सु दारुणम्
त्वम् आगतो येन विहाय मैथिलीम् || ३-५९-२७
स्वरम् मम आलंब्य सु दूर सु श्रवम् |
उदाहृतम् तत् वचनम् सु दारुणम्
त्वम् आगतो येन विहाय मैथिलीम् || ३-५९-२७
"Then hit down by arrow thus, he with an anguished voice that is clearly audible at a very remotely
place and that which is mimicking my voice, uttered those highly gruesome words, whereby you have come
here forsaking Maithili." Thus Rama said to Lakshmana on their way to their hermitage. [3-59-27]
इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अरण्य काण्डे एको न षष्टितमः सर्गः