DONATE NOW - UPI
अरण्य-काण्ड > श्री राम कि जटायु से भेंट, गले मिल्के रोना
Rama spots Jataayu, whose wings are hacked and who is breathless, and is in his last
moments. On conceding to the suggestion of Lakshmana that they should search for Seetha, they start
searching the forest and at certain place the mountainous Jataayu is seen. Mistaking him to be a
demon Rama wants to kill and speedily approaches Jataayu, but on listening Jataayu's words, Rama
recognises and laments for his wretched situation.
पूर्वजो अपि उक्त मात्रः तु लक्ष्मणेन सुभाषितम् |
सार ग्राही महासारम् प्रतिजग्राह राघवः || ३-६७-१
सार ग्राही महासारम् प्रतिजग्राह राघवः || ३-६७-१
Even though Rama is elder to Lakshmana he gleaned the ultimate tenor of Lakshmana's
words when Lakshmana just said them expediently because Raghava is a best gleaner of the gist of
advises. [3-67-1]
स निगृह्य महाबाहुः प्रवृद्धम् रोषम् आत्मनः |
अवष्टभ्य धनुः चित्रम् रामो लक्ष्मणम् अब्रवीत् || ३-६७-२
अवष्टभ्य धनुः चित्रम् रामो लक्ष्मणम् अब्रवीत् || ३-६७-२
Such as he is that dextrous Rama on controlling his highly heightening fury,
propping against his bedazzling bow spoke this to Lakshmana. [3-67-2]
किम् करिष्यावहे वत्स क्व वा गच्छाव लक्ष्मण |
केन उपायेन पश्येयम् सीताम् इह विचिन्तय || ३-६७-३
केन उपायेन पश्येयम् सीताम् इह विचिन्तय || ३-६७-३
"What is to be done by us, oh, dear boy... or, whereto we might go, or, by which
device Seetha is discernable... Lakshmana, now you think of it, clearly... [3-67-3]
तम् तथा परिताप आर्तम् लक्ष्मणो रामम् अब्रवीत् |
इदम् एव जनस्थानम् त्वम् अन्वेषितुम् अर्हसि || ३-६७-४
राक्षसैः बहुभिः कीर्णम् नाना द्रुम लता आयुतम् |
इदम् एव जनस्थानम् त्वम् अन्वेषितुम् अर्हसि || ३-६७-४
राक्षसैः बहुभिः कीर्णम् नाना द्रुम लता आयुतम् |
To such a Rama who is tormented by anguish, Lakshmana said, "it will be apt of you
to search this Janasthaana alone which is rife with many demons, and replete with manifold trees
and climber-plants... [3-67-4]
सन्ति इह गिरि दुर्गाणि निर्दराः कंदराणि च || ३-६७-५
गुहाः च विविधा घोरा नाना मृग गण आकुलाः |
आवासाः किन्नराणाम् च गन्धर्व भवनानि च || ३-६७-६
गुहाः च विविधा घोरा नाना मृग गण आकुलाः |
आवासाः किन्नराणाम् च गन्धर्व भवनानि च || ३-६७-६
"Here there are unclimbable mountains, glens and glyphs as well. There are divers
and pernicious caverns tumultuous with diverse packs of predators, and here are the mansions of
kinnaraa-s and palaces of gandharva-s, as well... [3-67-5b, 6]
तानि युक्तो मया सार्धम् समन्वेषितुम् अर्हसि |
त्वत् विधा बुद्धि संपन्ना माहात्मानो नरर्षभ || ३-६७-७
आपत्सु न प्रकंपन्ते वायु वेगैः इव अचलाः |
त्वत् विधा बुद्धि संपन्ना माहात्मानो नरर्षभ || ३-६७-७
आपत्सु न प्रकंपन्ते वायु वेगैः इव अचलाः |
"It will be apt of you to steadfastly search in them along with me, and oh, best one
among men, your sort of literati and clever-souls will be unfluctuating in calamities like the
mountains unfluctuating in windstorms..." Lakshmana said so Rama. [3-67-6, 7, 8a]
इति उक्तः तत् वनम् सर्वम् विचचार स लक्ष्मणः || ३-६७-८
क्रुद्धो रामः शरम् घोरम् संधाय धनुषि क्षुरम् |
क्रुद्धो रामः शरम् घोरम् संधाय धनुषि क्षुरम् |
When Lakshmana said in this way to that ireful Rama, he roved entire forest along
with Lakshmana readying a crescent-shaped razor-sharp deadly arrow on his bow. [3-67-8b, 9a]
ततः पर्वत कूट आभम् महा भागम् द्विज उत्तमम् || ३-६७-९
ददर्श पतितम् भूमौ क्षतज आर्द्रम् जटायुषम् |
ददर्श पतितम् भूमौ क्षतज आर्द्रम् जटायुषम् |
Then Rama beheld Jataayu who is akin to a mountaintop in his gleam, and a best
beatific brave bird among all the birds, but bloodstained and buckling on earth. [3-67-9b, 10a]
तम् दृष्ट्वा गिरि शृंग आभम् रामो लक्ष्मणम् अब्रवीत् || ३-६७-१०
अनेन सीता वैदेही भक्षिता न अत्र संशयः |
अनेन सीता वैदेही भक्षिता न अत्र संशयः |
On beholding him who is like a mountaintop in his gleam, Rama said to Lakshmana,
"This one has gluttonised Seetha, the princess from Vaidehi, there is no doubt about it...
[3-67-10b, 11a]
गृध्र रूपम् इदम् व्यक्तम् रक्षो भ्रमति काननम् || ३-६७-११
भक्षयित्वा विशालाक्षीम् आस्ते सीताम् यथा सुखम् |
एनम् वधिष्ये दीप्त अग्रैः घोरैः बाणैः अजिह्मगैः || ३-६७-१२
भक्षयित्वा विशालाक्षीम् आस्ते सीताम् यथा सुखम् |
एनम् वधिष्ये दीप्त अग्रैः घोरैः बाणैः अजिह्मगैः || ३-६७-१२
"It is apparent that this demon skulks in the forest in the semblance of an eagle,
and having gluttonised that wide-eyed Seetha he is now reposing comfortably. I will eliminate him
with deadly arrows, whose arrowheads blaze away and which shoot off straightly..." Thus Rama
declared. [3-67-11b, 12]
इति उक्त्वा अभ्यपतत् गृध्रम् सन्धाय धनुषि क्षुरम् |
क्रुद्धो रामः समुद्र अन्ताम् चालयन् इव मेदिनीम् || ३-६७-१३
क्रुद्धो रामः समुद्र अन्ताम् चालयन् इव मेदिनीम् || ३-६७-१३
On saying thus and on readying a crescent-shaped razor-sharp deadly arrow on his
bow, that ireful Rama rushed towards the eagle, as though to a-tremble the whole of the earth that
which is within the perimeter of oceans. [3-67-13]
तम् दीन दीनया वाचा स फेनम् रुधिरम् वमन् |
अभ्यभाषत पक्षी तु रामम् दशरथ आत्मजम् || ३-६७-१४
अभ्यभाषत पक्षी तु रामम् दशरथ आत्मजम् || ३-६७-१४
But that bird spewing up frothy blood pathetically appealed to such an ireful son of
Dasharatha, namely Rama, in a pathetic tone. [3-67-14]
याम् ओषधिम् इव आयुष्मन् अन्वेषसि महा वने |
सा देवी मम च प्राणा रावणेन उभयम् हृतम् || ३-६७-१५
सा देवी मम च प्राणा रावणेन उभयम् हृतम् || ३-६७-१५
"Oh, boy Rama, blest is your eternality, for whom you are searching as with the
search of a rejuvenescent herb in the vast of forest, Ravana stole that lady and my lives, too...
[3-67-15]
त्वया विरहिता देवी लक्ष्मणेन च राघव |
ह्रियमाणा मया दृष्टा रावणेन बलीयसा || ३-६७-१६
ह्रियमाणा मया दृष्टा रावणेन बलीयसा || ३-६७-१६
"I have seen that lady while being stolen by brute-forced Ravana when you and even
Lakshmana absented from her... [3-67-16]
सीताम् अभ्यवपन्नो अहम् रावणः च रणे मया |
विध्वंसित रथः च अत्र पातितो धरणी तले || ३-६७-१७
विध्वंसित रथः च अत्र पातितो धरणी तले || ३-६७-१७
"I outreached to rescue Seetha... and in a combat Ravana is rendered as one with
utterly battered chariot... and I felled him and that chariot there... onto earth's surface...
[3-67-17]
एतत् अस्य धनुः भग्नम् एतत् अस्य शरावरम् |
अयम् अस्य रणे राम भग्नः सांग्रामिको रथः || ३-६७-१८
अयम् अस्य रणे राम भग्नः सांग्रामिको रथः || ३-६७-१८
"This one is his fragmented bow and this is his fragmented armour... oh, Rama, this
is his combat-chariot... which, in combat shattered by me... [3-67-18]
अयम् तु सारथिः तस्य मत् पक्ष निहतो भुविः |
परिश्रान्तस्य मे पक्षौ छित्त्वा खड्गेन रावणः || ३-६७-१९
सीताम् आदाय वैदेहीम् उत्पपात विहायसम् |
रक्षसा निहतम् पूर्वम् न माम् हन्तुम् त्वम् अर्हसि || ३-६७-२०
परिश्रान्तस्य मे पक्षौ छित्त्वा खड्गेन रावणः || ३-६७-१९
सीताम् आदाय वैदेहीम् उत्पपात विहायसम् |
रक्षसा निहतम् पूर्वम् न माम् हन्तुम् त्वम् अर्हसि || ३-६७-२०
"This is his charioteer drop dead onto earth by my wings... when I am overtired
Ravana gashed my wings and flew skyward taking Seetha of Videha kingdom with him, and it will be
inapt of you to kill me who am already killed by the demon..." Thus Jataayu appealed to Rama.
[3-67-19, 20]
रामः तस्य तु विज्ञाय सीता सक्ताम् प्रियाम् कथाम् |
गृध्र राजम् परिष्वज्य परित्यज्य महत् धनुः || ३-६७-२१
गृध्र राजम् परिष्वज्य परित्यज्य महत् धनुः || ३-६७-२१
Rama jettisoned his forceful bow when he heard the much desired news about Seetha
while hugging that kingly eagle Jataayu. [3-67-21]
निपपात अवशो भूमौ रुरोद सह लक्ष्मण |
द्विगुणीकृत ताप आर्तो रामो धीरतरो अपि सन् || ३-६७-२२
द्विगुणीकृत ताप आर्तो रामो धीरतरो अपि सन् || ३-६७-२२
Even though Rama is comparatively a bold person he involuntarily fell down to
ground, as the onefold scorch of anguish for Seetha is doubled by this predicament of Jataayu, and
he wept over Jataayu. [3-67-22]
एकम् एक अयने कृच्छ्रे निःश्वसन्तम् मुहुर् मुहुः |
समीक्ष्य दुःखितो रामः सौमित्रिम् इदम् अब्रवीत् || ३-६७-२३
समीक्ष्य दुःखितो रामः सौमित्रिम् इदम् अब्रवीत् || ३-६७-२३
Jataayu is supine on a single-strait passable for a single-person and he is
suspiring for several times, and on seeing such Jataayu Rama became anguished and spoke this to
Soumitri. [3-67-23]
राज्यम् भ्रष्टम् वने वासः सीता नष्टा मृते द्विजः |
ईदृशी इयम् मम अलक्ष्मीः दहेत् अपि पावकम् || ३-६७-२४
ईदृशी इयम् मम अलक्ष्मीः दहेत् अपि पावकम् || ३-६७-२४
"Mislaid is my kingdom and I am mislocated into forests, Seetha is misplaced and now
this mischance of death on this bird... this kind of misfortune of mine incinerates even Agni, the
Divine-Incinerator... [3-67-24]
संपूर्णम् अपि चेत् अद्य प्रतरेयम् महोदधिम् |
सो अपि नूनम् मम अलक्ष्म्या विशुष्येत् सरिताम् पतिः || ३-६७-२५
सो अपि नूनम् मम अलक्ष्म्या विशुष्येत् सरिताम् पतिः || ३-६७-२५
"Even if it were to be a plethoric and limitless ocean, and now if I were to enter
it, or take a swim to the other shore of blissfulness, even that Lord of Rivers runs completely
dry, owing to my misfortune, it is definite... [3-67-25]
न अस्ति अभाग्यतरो लोके मत्तो अस्मिन् स चराचरे |
येन इयम् महती प्राप्ता मया व्यसन वागुरा || ३-६७-२६
येन इयम् महती प्राप्ता मया व्यसन वागुरा || ३-६७-२६
"There will not be any greater unfortunate being in this world than me, even if all
the sessile and mobile beings are put together, by whom such a complicated catastrophic enmeshment
as this is derived... [3-67-26]
अयम् पितृ वयस्यो मे गृध्र राजो जरा अन्वितः |
शेते विनिहतो भूमौ मम भाग्य विपर्ययात् || ३-६७-२७
शेते विनिहतो भूमौ मम भाग्य विपर्ययात् || ३-६७-२७
"This decrepit kingly eagle is the friend of my father who is terminally gashed and
recumbent on the floor owing only to the backlash of my fortune..." So lamented Rama for the
wounded eagle Jataayu. [3-67-27]
इति एवम् उक्त्वा बहुशो राघवः सह लक्ष्मणः |
जटायुषम् च पस्पर्श पितृ स्नेहम् निदर्शयन् || ३-६७-२८
जटायुषम् च पस्पर्श पितृ स्नेहम् निदर्शयन् || ३-६७-२८
Thus, lamenting in that way for many times Raghava patted the body of Jataayu along
with Lakshmana instancing his parental regard. [3-67-28]
निकृत्त पक्षम् रुधिर अवसिक्तम्
तम् गृध्र राजम् परिरभ्य रामः |
क्व मैथिलि प्राण समा मम इति
विमुच्य वाचम् निपपात भूमौ || ३-६७-२९
तम् गृध्र राजम् परिरभ्य रामः |
क्व मैथिलि प्राण समा मम इति
विमुच्य वाचम् निपपात भूमौ || ३-६७-२९
On hugging that kingly eagle whose wings are hacked off and who is bloodstained, and
on uttering this much, "she who is identical with my lives,... where is that Maithili..." Rama
collapsed to earth. [3-67-29]
इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अरण्य काण्डे सप्त षष्टितमः सर्गः
the First Epic
poem of India.