DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > राजा दशरथ की तेरहवी, भरत का विलाप
On the twelfth day of the death of Dasaratha, Bharata gives various presents to
Brahmans. On the thirteenth day when Bharata and Shatrughna go to the cremation ground to collect
the bones both of them are overwhelmed with grief and fall down on the ground. Vasista, the family
priest and Sumantra raise them up and pacifying urge both of them to complete the remaining rites
to be performed on the thirteenth day.
ततः दश अहे अतिगते कृत शौचो नृप आत्मजः |
द्वादशे अहनि सम्प्राप्ते श्राद्ध कर्माणि अकारयत् || २-७७-१
द्वादशे अहनि सम्प्राप्ते श्राद्ध कर्माणि अकारयत् || २-७७-१
After having passed the tenth day of the death of Dasaratha, Bharata having himself
purified, performed Shraddha* rites on the arrival of the twelfth day.
ब्राह्मणेभ्यो ददौ रत्नम् धनम् अन्नम् च पुष्कलम् |
वासांसि च महार्हाणि रत्नानि विविधानि च || २-७७-२
वासांसि च महार्हाणि रत्नानि विविधानि च || २-७७-२
On the occasion of Shraddha rites, Bharata gave precious stones, money, a lot of
cooked rice, very valuable clothes and various other kinds of presents to Brahmans.
बास्तिकम् बहु शुक्लम् च गाः च अपि शतशः तथा |
दासी दासम् च यानम् च वेश्मानि सुमहान्ति च || २-७७-३
ब्राह्मणेभ्यो ददौ पुत्रः राज्ञः तस्य और्ध्वदैहिकम् |
दासी दासम् च यानम् च वेश्मानि सुमहान्ति च || २-७७-३
ब्राह्मणेभ्यो ददौ पुत्रः राज्ञः तस्य और्ध्वदैहिकम् |
In that ceremony performed in honor of the dead king, Bharata the son of Dasaratha
gave multitudes of white goats, hundreds of cows, servants and servant maids, vehicles and very big
houses to Brahmans.
ततः प्रभात समये दिवसे अथ त्रयोदशे || २-७७-४
विललाप महा बाहुर् भरतः शोक मूर्चितः |
शब्द अपिहित कण्ठः च शोधन अर्थम् उपागतः || २-७७-५
चिता मूले पितुर् वाक्यम् इदम् आह सुदुह्खितः |
विललाप महा बाहुर् भरतः शोक मूर्चितः |
शब्द अपिहित कण्ठः च शोधन अर्थम् उपागतः || २-७७-५
चिता मूले पितुर् वाक्यम् इदम् आह सुदुह्खितः |
Then, at the time of dawn on the thirteenth day, the mighty armed Bharata who came
for clearing up bones and ashes, wept in grief, his throat being choked of sound (because of
crying) and spoke in great distress the following words, having reached the foot of his father's
funeral pile (to collect the bones and ashes for their immersion in Sarayu River).
तात यस्मिन् निषृष्टः अहम् त्वया भ्रातरि राघवे || २-७७-६
तस्मिन् वनम् प्रव्रजिते शून्ये त्यक्तः अस्म्य् अहम् त्वया |
तस्मिन् वनम् प्रव्रजिते शून्ये त्यक्तः अस्म्य् अहम् त्वया |
"O, father! My brother Rama to whose care I was entrusted by you, having gone on
exile to the forest, I now become abandoned wholly alone, by you."
यथा गतिर् अनाथायाः पुत्रः प्रव्राजितः वनम् || २-७७-७
ताम् अम्बाम् तात कौसल्याम् त्यक्त्वा त्वम् क्व गतः नृप |
ताम् अम्बाम् तात कौसल्याम् त्यक्त्वा त्वम् क्व गतः नृप |
"O, king! O, father! Where have you gone, leaving Kausalya the mother whose son
Rama, her support, has been sent away from home to the forest?"
दृष्ट्वा भस्म अरुणम् तच् च दग्ध अस्थि स्थान मण्डलम् || २-७७-८
पितुः शरीर निर्वाणम् निष्टनन् विषसाद ह |
पितुः शरीर निर्वाणम् निष्टनन् विषसाद ह |
Seeing that spot of collection (of bones), which became reddish brown in colour
because of ashes, with bones consumed by fire and his father's body having extinguished, Bharata
was depressed and began to cry loudly.
स तु दृष्ट्वा रुदन् दीनः पपात धरणी तले || २-७७-९
उत्थाप्यमानः शक्रस्य यन्त्र ध्वजैव च्युतः |
उत्थाप्यमानः शक्रस्य यन्त्र ध्वजैव च्युतः |
Miserable as he was to see the spot, Bharata fell weeping on the ground, as a flag
staff fastened by any mechanical contrivance would drop down while being raised in honor of Indra
the god of celestials.
अभिपेतुस् ततः सर्वे तस्य अमात्याः शुचि व्रतम् || २-७७-१०
अन्त काले निपतितम् ययातिम् ऋषयो यथा |
अन्त काले निपतितम् ययातिम् ऋषयो यथा |
All his ministers hastily approached Bharata who was virtuous in conduct, as sages
once rushed to the fallen Yayati at the time of his death.
शत्रुघ्नः च अपि भरतम् दृष्ट्वा शोक परिप्लुतम् || २-७७-११
विसम्ज्ञो न्यपतत् भूमौ भूमि पालम् अनुस्मरन् |
विसम्ज्ञो न्यपतत् भूमौ भूमि पालम् अनुस्मरन् |
Seeing Bharata, Shatrughna was also overwhelmed with grief and while recollecting
the king, fell unconscious on the ground.
उन्मत्तैव निश्चेता विललाप सुदुह्खितः || २-७७-१२
स्मृत्वा पितुर् गुण अन्गानि तनि तानि तदा तदा |
स्मृत्वा पितुर् गुण अन्गानि तनि तानि तदा तदा |
Remembering the many gestures of his father resulting from his loving qualities made
from time to time, Shatrughna was lamenting (as follows) like one who has lost his wits, bewildered
as he was.
मन्थरा प्रभवः तीव्रः कैकेयी ग्राह सम्कुलः || २-७७-१३
वर दानमयो अक्षोभ्यो अमज्जयत् शोक सागरः |
वर दानमयो अक्षोभ्यो अमज्जयत् शोक सागरः |
"We are immersed in a violent and appalling ocean of sorrow invoked by Mandhara, in
which Kaikeyi in the form of a crocodile swam in its current the irrevocable boons granted to her
by my father."
सुकुमारम् च बालम् च सततम् लालितम् त्वया || २-७७-१४
क्व तात भरतम् हित्वा विलपन्तम् गतः भवान् |
क्व तात भरतम् हित्वा विलपन्तम् गतः भवान् |
"O, father! Where have you gone leaving the lamenting Bharata, your boy always being
caressed by you."
ननु भोज्येषु पानेषु वस्त्रेष्व् आभरणेषु च || २-७७-१५
प्रवारयसि नः सर्वांस् तन् नः को अद्य करिष्यति |
प्रवारयसि नः सर्वांस् तन् नः को अद्य करिष्यति |
"You used to fulfill the wishes of all of us, in the matter of eatables, drinks,
clothes, and jewels. Who else will do it (now) for us."
अवदारण काले तु पृथिवी न अवदीर्यते || २-७७-१६
विहीना या त्वया राज्ञा धर्मज्ञेन महात्मना |
विहीना या त्वया राज्ञा धर्मज्ञेन महात्मना |
"That earth which is deprived of you, the high soled and righteous king, is not
riven even when it is the time to be riven."
पितरि स्वर्गम् आपन्ने रामे च अरण्यम् आश्रिते || २-७७-१७
किम् मे जीवित सामर्थ्यम् प्रवेक्ष्यामि हुत अशनम् |
किम् मे जीवित सामर्थ्यम् प्रवेक्ष्यामि हुत अशनम् |
"The father having obtained heaven and Rama having taken refuge in a forest, what is
the significance of life for me? I shall enter a fire."
हीनो भ्रात्रा च पित्रा च शून्याम् इक्ष्वाकु पालिताम् || २-७७-१८
अयोध्याम् न प्रवेक्ष्यामि प्रवेक्ष्यामि तपो वनम् |
अयोध्याम् न प्रवेक्ष्यामि प्रवेक्ष्यामि तपो वनम् |
"Bereft of my brother and father, I can not return to the deserted city of Ayodhya,
where Ikshvaku used to reign. I shall retire to a hermitage."
तयोः विलपितम् श्रुत्वा व्यसनम् च अन्ववेक्ष्य तत् || २-७७-१९
भृशम् आर्ततरा भूयः सर्वएव अनुगामिनः |
भृशम् आर्ततरा भूयः सर्वएव अनुगामिनः |
Hearing the lamentation of both of them and beholding their plight, all their
companions were disturbed very much, once again.
ततः विषण्णौ श्रान्तौ च शत्रुघ्न भरताव् उभौ || २-७७-२०
धरण्याम् सम्व्यचेष्टेताम् भग्न शृन्गाव् इव ऋषभौ |
धरण्याम् सम्व्यचेष्टेताम् भग्न शृन्गाव् इव ऋषभौ |
Both Shatrughna, and Bharata were wearied with grief and began to roll on the
ground, like two bulls whose horns have been broken.
ततः प्रकृतिमान् वैद्यः पितुर् एषाम् पुरोहितः || २-७७-२१
वसिष्ठो भरतम् वाक्यम् उत्थाप्य तम् उवाच ह |
वसिष्ठो भरतम् वाक्यम् उत्थाप्य तम् उवाच ह |
Then, Vasista, a noble man, a learned man and the family priest of their father,
raised up that Bharata from the ground and spoke the following words:
त्रयोदशोऽयम् दिवसः पितुर्वृत्तस्य ते विभो || २-७७-२२
सावशेषास्थिनिचये किमिह त्वम् विलम्बसे |
सावशेषास्थिनिचये किमिह त्वम् विलम्बसे |
"O, Lord Bharata! This is the thirteenth day of the death of your father. Why are
you hanging down here, when the ceremony of collecting the bones is still unfinished?"
त्रीणि द्वन्द्वानि भूतेषु प्रवृत्तानि अविशेषतः || २-७७-२३
तेषु च अपरिहार्येषु न एवम् भवितुम् अर्हति |
तेषु च अपरिहार्येषु न एवम् भवितुम् अर्हति |
"The three pairs of opposites (namely hunger and thirst, joy and sorrow; birth and
death) occur to all living beings without any distinction. They being inevitable, you ought not to
behave like this."
सुमन्त्रः च अपि शत्रुघ्नम् उत्थाप्य अभिप्रसाद्य च || २-७७-२४
श्रावयाम् आस तत्त्वज्ञः सर्व भूत भव अभवौ |
श्रावयाम् आस तत्त्वज्ञः सर्व भूत भव अभवौ |
Even Sumantra, who knew the Truth, raising up Shatrughna and pacifying him, told him
about the origin and dissolution of all beings.
उत्थितौ तौ नर व्याघ्रौ प्रकाशेते यशस्विनौ || २-७७-२५
वर्ष आतप परिक्लिन्नौ पृथग् इन्द्र ध्वजाव् इव |
वर्ष आतप परिक्लिन्नौ पृथग् इन्द्र ध्वजाव् इव |
The two illustrious tigers among men (Bharata and Satrughna) who had got up,
appeared like two banners severally raised in honor of Indra (the god of celestials) soiled through
rain and the sun.
अश्रूणि परिमृद्नन्तौ रक्त अक्षौ दीन भाषिणौ || २-७७-२६
अमात्याः त्वरयन्ति स्म तनयौ च अपराः क्रियाः |
अमात्याः त्वरयन्ति स्म तनयौ च अपराः क्रियाः |
The ministers hurried up the princes, who were wiping their tears and who were
talking pitiably with their eyes reddened (due to excessive weeping) to expedite the other rites
pertaining to the thirteenth day.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे सप्तसप्ततितमः सर्गः