DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > श्री राम द्वारा अपना दृढ़ निश्चय बताना, पिता का आज्ञा पालन का अनुरोध
Bharata requests Rama to oblige him by accepting the kingdom of Ayodhya, being
offered by him back to Rama with the concurrence of Kaikeyi, eventhough bestowed on him by their
deceased father. Rama consoles Bharata, saying that death is inevitable for living beings and they
should not grieve for their deceased father. Rama asks Bharata to control his grief and go back to
Ayodhya to shoulder the burden of rulership there in order to the command of their deceased father
and that Rama himself would obey his father's command by staying back in the forest.
ततः पुरुष सिम्हानाम् वृतानाम् तैः सुहृद् गणैः |
शोचताम् एव रजनी दुह्खेन व्यत्यवर्तत || २-१०५-१
शोचताम् एव रजनी दुह्खेन व्यत्यवर्तत || २-१०५-१
While those lions among men amidst a host of friends were lamenting, that night
elapsed with a much difficulty.
रजन्याम् सुप्रभातायाम् भ्रातरः ते सुहृद् वृताः |
मन्दाकिन्याम् हुतम् जप्यम् कृत्वा रामम् उपागमन् || २-१०५-२
मन्दाकिन्याम् हुतम् जप्यम् कृत्वा रामम् उपागमन् || २-१०५-२
When the beautiful dawn broke, Rama's brothers along with their companions, having
made their offerings and recited their prayers on the banks of River Madakini, approached Rama.
तूष्णीम् ते समुपासीना न कश्चित् किंचिद् अब्रवीत् |
भरतः तु सुहृन् मध्ये राम वचनम् अब्रवीत् || २-१०५-३
भरतः तु सुहृन् मध्ये राम वचनम् अब्रवीत् || २-१०५-३
Sitting in silence, no one uttered a word. Bharata, on his part, amidst his
companions, addressed Rama as follows:
सान्त्विता मामिका माता दत्तम् राज्यम् इदम् मम |
तद् ददामि तव एव अहम् भुन्क्ष्व राज्यम् अकण्टकम् || २-१०५-४
तद् ददामि तव एव अहम् भुन्क्ष्व राज्यम् अकण्टकम् || २-१०५-४
"My mother has been consoled (by you) by giving this kingdom to me. I am giving back
that kingdom to you. Enjoy it without hindrance!"
महता इव अम्बु वेगेन भिन्नः सेतुर् जल आगमे |
दुरावारम् त्वद् अन्येन राज्य खण्डम् इदम् महत् || २-१०५-५
दुरावारम् त्वद् अन्येन राज्य खण्डम् इदम् महत् || २-१०५-५
"As a dam breached by a great on-rush of water during a rainy season cannot be
repaired so easily, this great continent cannot be defended by any one other than you."
गतिम् खर इव अश्वस्य तार्क्ष्यस्य इव पतत्रिणः |
अनुगन्तुम् न शक्तिर् मे गतिम् तव मही पते || २-१०५-६
अनुगन्तुम् न शक्तिर् मे गतिम् तव मही पते || २-१०५-६
"As a donkey cannot emulate the tempo of a horse, or an ordinary bird the movement
of Garuda (a kind of falcon), neither can I follow in your footsteps, O, Lord of the world!"
सुजीवम् नित्यशः तस्य यः परैर् उपजीव्यते |
राम तेन तु दुर्जीवम् यः परान् उपजीवति || २-१०५-७
राम तेन तु दुर्जीवम् यः परान् उपजीवति || २-१०५-७
"O, Rama! Know his life to be blessed forever, on whom others depend Life is,
however, difficult for him who depends on others for this life."
यथा तु रोपितो वृक्षः पुरुषेण विवर्धितः |
ह्रस्वकेन दुरारोहो रूढ स्कन्धो महा द्रुमः || २-१०५-८
स यदा पुष्पितो भूत्वा फलानि न विदर्शयेत् |
स ताम् न अनुभवेत् प्रीतिम् यस्य हेतोः प्रभावितः || २-१०५-९
एषा उपमा महा बाहो त्वम् अर्थम् वेत्तुम् अर्हसि |
यदि त्वम् अस्मान् ऋषभो भर्ता भृत्यान् न शाधि हि || २-१०५-१०
ह्रस्वकेन दुरारोहो रूढ स्कन्धो महा द्रुमः || २-१०५-८
स यदा पुष्पितो भूत्वा फलानि न विदर्शयेत् |
स ताम् न अनुभवेत् प्रीतिम् यस्य हेतोः प्रभावितः || २-१०५-९
एषा उपमा महा बाहो त्वम् अर्थम् वेत्तुम् अर्हसि |
यदि त्वम् अस्मान् ऋषभो भर्ता भृत्यान् न शाधि हि || २-१०५-१०
"As a tree planted by a man may grow and with its great branches and immense trunk,
become inaccessible to a dwarf, yet though it may come to flowering, does not bear fruit, it yeilds
no pleasure for him. O, mighty armed! You ought to understand the import of theis simile and being
the distinguished Lord of all, may you guide us, your sevants!"
श्रेणयः त्वाम् महा राज पश्यन्तु अग्र्याः च सर्वशः |
प्रतपन्तम् इव आदित्यम् राज्ये स्थितम् अरिम् दमम् || २-१०५-११
प्रतपन्तम् इव आदित्यम् राज्ये स्थितम् अरिम् दमम् || २-१०५-११
"O, emperor, the conqueror of foes! May all behold you, shining resplendent on all
sides like the sun, seated on the throne!"
तव अनुयाने काकुत्ष्थ मत्ता नर्दन्तु कुञ्जराः |
अन्तः पुर गता नार्यो नन्दन्तु सुसमाहिताः || २-१०५-१२
अन्तः पुर गता नार्यो नन्दन्तु सुसमाहिताः || २-१०५-१२
"O, Rama! May the elephants, intoxicated with ichor be heard trumpeting on the
highway, when you do return and the women of the inner apartments rejoice, all happily joined
together."
तस्य साधु इत्य् अमन्यन्त नागरा विविधा जनाः |
भरतस्य वचः श्रुत्वा रामम् प्रत्यनुयाचतः || २-१०५-१३
भरतस्य वचः श्रुत्वा रामम् प्रत्यनुयाचतः || २-१०५-१३
Hearing the words of Bharata, who was thus appealing to Rama, the various people of
the city in approbation, said "Excellent! Well said!"
तम् एवम् दुह्खितम् प्रेक्ष्य विलपन्तम् यशस्विनम् |
रामः कृत आत्मा भरतम् समाश्वासयद् आत्मवान् || २-१०५-१४
रामः कृत आत्मा भरतम् समाश्वासयद् आत्मवान् || २-१०५-१४
On seeing the illustrious and sorrowful Bharata thus lamenting, the prudent and
self-conposed Rama began to console him as follows:
न आत्मनः काम कारो अस्ति पुरुषो अयम् अनीश्वरः |
इतः च इतरतः च एनम् कृत अन्तः परिकर्षति || २-१०५-१५
इतः च इतरतः च एनम् कृत अन्तः परिकर्षति || २-१०५-१५
"Man is not able to do what he wills. He is not the Master A fixed form or name
drives him hither and thither."
सर्वे क्षय अन्ता निचयाः पतन अन्ताः समुग्च्छ्रयाः |
सम्योगा विप्रयोग अन्ता मरण अन्तम् च जीवितम् || २-१०५-१६
सम्योगा विप्रयोग अन्ता मरण अन्तम् च जीवितम् || २-१०५-१६
"All that is piled up, is finally disbursed. What rises, ends in a fall. Unio ends
in separation. Life ends in death."
यथा फलानम् पक्वानाम् न अन्यत्र पतनाद् भयम् |
एवम् नरस्य जातस्य न अन्यत्र मरणाद् भयम् || २-१०५-१७
एवम् नरस्य जातस्य न अन्यत्र मरणाद् भयम् || २-१०५-१७
"How a ripe fruit does not fear for anything other than its falling, so also a man
once born, does not fear for anything other than his death."
यथा अगारम् दृढ स्थूणम् जीर्णम् भूत्वा अवसीदति |
तथा अवसीदन्ति नरा जरा मृत्यु वशम् गताः || २-१०५-१८
तथा अवसीदन्ति नरा जरा मृत्यु वशम् गताः || २-१०५-१८
"As a house that is solidly contructed ultimately falls into decay, human being too
is subject to age and death."
अत्येति रजनी या तु सा न प्रतिनिवर्तते |
यात्येव यमुना पूर्णा समुद्रमुदकाकुलम् || २-१०५-१९
यात्येव यमुना पूर्णा समुद्रमुदकाकुलम् || २-१०५-१९
"The night that has passed, does not return and the buntiful River Yamuna just
marches on towards the all-sufficient abounding in water."
अहो रात्राणि गग्च्छन्ति सर्वेषाम् प्राणिनाम् इह |
आयूम्षि क्षपयन्त्य् आशु ग्रीष्मे जलम् इव अंशवः || २-१०५-२०
आयूम्षि क्षपयन्त्य् आशु ग्रीष्मे जलम् इव अंशवः || २-१०५-२०
"The pasing days and nights in this world quickly decrease the life-span of all
living being as in the summer, the rays of the sun dry up the water (in a pool)."
आत्मानम् अनुशोच त्वम् किम् अन्यम् अनुशोचसि |
आयुः ते हीयते यस्य स्थितस्य च गतस्य च || २-१०५-२१
आयुः ते हीयते यस्य स्थितस्य च गतस्य च || २-१०५-२१
"You grieve for yourself. Why do you grieve for another? Even while you stay at
home, or departed to another place, your life-span gets shortened."
सह एव मृत्युर् व्रजति सह मृत्युर् निषीदति |
गत्वा सुदीर्घम् अध्वानम् सह मृत्युर् निवर्तते || २-१०५-२२
गत्वा सुदीर्घम् अध्वानम् सह मृत्युर् निवर्तते || २-१०५-२२
"Death walks just with us (as we walk) and sits with us (as we sit). Having
travelled a very long distance (with us), death returns along with us (as we return)."
गात्रेषु वलयः प्राप्ताः श्वेताः चैव शिरो रुहाः |
जरया पुरुषो जीर्णः किम् हि कृत्वा प्रभावयेत् || २-१०५-२३
जरया पुरुषो जीर्णः किम् हि कृत्वा प्रभावयेत् || २-१०५-२३
"When folds have appeared on limbs and hair have turned grey; on what expedient can
a man having got decayed with age, come back to the original splendour?"
नन्दन्त्य् उदित आदित्ये नन्दन्त्य् अस्तम् इते रवौ |
आत्मनो न अवबुध्यन्ते मनुष्या जीवित क्षयम् || २-१०५-२४
आत्मनो न अवबुध्यन्ते मनुष्या जीवित क्षयम् || २-१०५-२४
"People are deligted when the sun has risen and also when the day ends. But they are
not able to perceive the waning in their life-span."
हृष्यन्त्य् ऋतु मुखम् दृष्ट्वा नवम् नवम् इह आगतम् |
ऋतूनाम् परिवर्तेन प्राणिनाम् प्राण सम्क्षयः || २-१०५-२५
ऋतूनाम् परिवर्तेन प्राणिनाम् प्राण सम्क्षयः || २-१०५-२५
"Seeing the onset of season, people rejoice, as though it has come something newly.
But the succession of the seasons devours the life of being."
यथा काष्ठम् च काष्ठम् च समेयाताम् महा अर्णवे |
समेत्य च व्यपेयाताम् कालम् आसाद्य कंचन || २-१०५-२६
एवम् भार्याः च पुत्राः च ज्नातयः च वसूनि च |
समेत्य व्यवधावन्ति ध्रुवो ह्य् एषाम् विना भवः || २-१०५-२७
समेत्य च व्यपेयाताम् कालम् आसाद्य कंचन || २-१०५-२६
एवम् भार्याः च पुत्राः च ज्नातयः च वसूनि च |
समेत्य व्यवधावन्ति ध्रुवो ह्य् एषाम् विना भवः || २-१०५-२७
"As pieces of drift-wood floating on the ocean coe toghether for a span, so wives,
children, kinsmen wealth and property come together for a while and part with us. Their parting in
deed inevitable."
न अत्र कश्चिद् यथा भावम् प्राणी समभिवर्तते |
तेन तस्मिन् न सामर्थ्यम् प्रेतस्य अस्त्य् अनुशोचतः || २-१०५-२८
तेन तस्मिन् न सामर्थ्यम् प्रेतस्य अस्त्य् अनुशोचतः || २-१०५-२८
"Here, no being can escape its destiny ( in the form of birth and death). For that
reason, the power to avert his own death does not ingrain in a man mourning for a dead person."
यथा हि सार्थम् गग्च्छन्तम् ब्रूयात् कश्चित् पथि स्थितः |
अहम् अप्य् आगमिष्यामि पृष्ठतो भवताम् इति || २-१०५-२९
एवम् पूर्वैर् गतो मार्गः पितृ पैतामहो ध्रुवः |
तम् आपन्नः कथम् शोचेद् यस्य न अस्ति व्यतिक्रमः || २-१०५-३०
अहम् अप्य् आगमिष्यामि पृष्ठतो भवताम् इति || २-१०५-२९
एवम् पूर्वैर् गतो मार्गः पितृ पैतामहो ध्रुवः |
तम् आपन्नः कथम् शोचेद् यस्य न अस्ति व्यतिक्रमः || २-१०५-३०
"As a caravan is passing on a road, one stationed at the way-side says, I too will
come behind you. In the same manner, we should inevitably follow the path taken by fathers and fire
fathers. Why a man who obtained that path, for which there is no return, distress himself.
वयसः पतमानस्य स्रोतसो वा अनिवर्तिनः |
आत्मा सुखे नियोक्तव्यः सुख भाजः प्रजाः स्मृताः || २-१०५-३१
आत्मा सुखे नियोक्तव्यः सुख भाजः प्रजाः स्मृताः || २-१०५-३१
"While the age reshes on, without any return like a flowing river, one's self should
be emplyoed in a pursuit leading to blessedness. It is said that beings are meant to be happy?"
धर्म आत्मा स शुभैः कृत्स्नैः क्रतुभिः च आप्त दक्षिणैः |
धूत पापो गतः स्वर्गम् पिता नः पृथिवी पतिः || २-१०५-३२
धूत पापो गतः स्वर्गम् पिता नः पृथिवी पतिः || २-१०५-३२
"The king Dasaratha, our pious minded father performed almost all auspicious
sacrifices and paid plentiful sacrificial fees (to the officitaing preists and Brahmins) and went
to heaven."
भृत्यानाम् भरणात् सम्यक् प्रजानाम् परिपालनात् |
अर्थ आदानाच् च धार्मेण पिता नः त्रिदिवम् गतः || २-१०५-३३
अर्थ आदानाच् च धार्मेण पिता नः त्रिदिवम् गतः || २-१०५-३३
"Our father reached heaven because he maintained his servants properly, protected
his subjects and realised the taxes in the manner prescribed by scriptures from them."
कर्मभिस्तु शुभैरिष्टैः क्रतुभिश्चाव्तदक्षिणः |
स्वर्गं दशरथः प्राप्तः पिता नः पृथिवीपतिः || २-१०५-३४
स्वर्गं दशरथः प्राप्तः पिता नः पृथिवीपतिः || २-१०५-३४
"Our father, the king Dasaratha obtained heaven because of his auspicious acts and
perfoming sacrifices involving heavy sacrificial fees."
इष्ट्वा बहुविधैर् यज्नैर् भोगामः च अवाप्य पुष्कलान् |
उत्तमम् च आयुर् आसाद्य स्वर् गतः पृथिवी पतिः || २-१०५-३५
उत्तमम् च आयुर् आसाद्य स्वर् गतः पृथिवी पतिः || २-१०५-३५
"Having perfomed many types of sacrifices, enjoying worldly pleasure abundantly and
having obtained a long and virtuous life, king Dasaratha reached heaven."
आयुरुत्तममासाद्य भोगानपि च राघवः |
स न शोच्यः पिता तात स्वर्गतः सत्कृतः सताम् || २-१०५-३६
स न शोच्यः पिता तात स्वर्गतः सत्कृतः सताम् || २-१०५-३६
"O, dear brother! King Dasaratha, our father who was treated with respect by all
virtuous men and who secured excellent life-span and enjoyments, is not to be pitied."
स जीर्णम् मानुषम् देहम् परित्यज्य पिता हि नः |
दैवीम् ऋद्धिम् अनुप्राप्तो ब्रह्म लोक विहारिणीम् || २-१०५-३७
दैवीम् ऋद्धिम् अनुप्राप्तो ब्रह्म लोक विहारिणीम् || २-१०५-३७
"King Dasaratha, our father, having abandoned his worn-out human body, indeed has
attained the celstial state, by which he can stroll in the realm of Brahma (the highest
heaven).
तम् तु न एवम् विधः कश्चित् प्राज्नः शोचितुम् अर्हति |
त्वद् विधो यद् विधः च अपि श्रुतवान् बुद्धिमत्तरः || २-१०५-३८
त्वद् विधो यद् विधः च अपि श्रुतवान् बुद्धिमत्तरः || २-१०५-३८
"No wise, learned and exceptionally clever man, would weep in such a manner, such as
I and you, about the emperor.
एते बहु विधाः शोका विलाप रुदिते तथा |
वर्जनीया हि धीरेण सर्व अवस्थासु धीमता || २-१०५-३९
वर्जनीया हि धीरेण सर्व अवस्थासु धीमता || २-१०५-३९
"The wise, who are steadfast, should indeed relinquish these sorrows, lamentatious,
weepings and such other states of misery."
स स्वस्थो भव मा शोचो यात्वा च आवस ताम् पुरीम् |
तथा पित्रा नियुक्तो असि वशिना वदतामु वर || २-१०५-४०
तथा पित्रा नियुक्तो असि वशिना वदतामु वर || २-१०५-४०
"Be composed, O Most eloquent of orators! Control your grief, return to the City of
Ayodhya in order to obey the command of our father, the subduer of his senses."
यत्र अहम् अपि तेन एव नियुक्तः पुण्य कर्मणा |
तत्र एव अहम् करिष्यामि पितुर् आर्यस्य शासनम् || २-१०५-४१
तत्र एव अहम् करिष्यामि पितुर् आर्यस्य शासनम् || २-१०५-४१
"I also will fulfil the command of our father, the venrable man in that very place,
whre I have been ordered to stay by that king Dasaratha of virtuous deeds."
न मया शासनम् तस्य त्यक्तुम् न्याय्यम् अरिम् दम |
तत् त्वया अपि सदा मान्यम् स वै बन्धुः स नः पिता || २-१०५-४२
तत् त्वया अपि सदा मान्यम् स वै बन्धुः स नः पिता || २-१०५-४२
"O Bharata the Vanquisher of Foes! It is not justifiable for me to violate the
command of our father. You also must honour it to the end, for it comes from our father, out own
blood."
तद्वचः पितुरेवाहं सम्मतम् धर्मचारिणः |
कर्मणा पालयिष्यामि वनवासेन राघव || २-१०५-४३
कर्मणा पालयिष्यामि वनवासेन राघव || २-१०५-४३
"O, Bharata! Hence, I shall conform to the honourable word of our father, the
practiser of virtue, by my act of dwelling in the forest."
धार्मिकेणानृशंसेन नरेण गुरुवर्तिना |
भवितव्यं नरव्याघ्रम् परलोकं जिगीषता २-१०५-४४
भवितव्यं नरव्याघ्रम् परलोकं जिगीषता २-१०५-४४
O, Tigher among men! Thus should a pious man act, who seeks to harm none, who is
obedient to his elders and who aspires to conquer the higher world."
आत्मानमनुतिष्ठ त्वं स्वभावेन नरर्षभ |
निशाम्य तु शुभं वृत्तं पितुर्दशरथस्य नः २-१०५-४५
निशाम्य तु शुभं वृत्तं पितुर्दशरथस्य नः २-१०५-४५
"O, excellent among men! perceiving the virutous conduct of our father, the King
Dasaratha, act in conformity to your own nature."
इत्येवमुक्त्वा वचनम् महात्मा|
पितुर्निदेशप्रतिपालनार्थम् |
युवीयसम् भ्रातरमर्थवच्च |
प्रभुर्मुहूर्ताद्विरराम रामः || २-१०५-४६
पितुर्निदेशप्रतिपालनार्थम् |
युवीयसम् भ्रातरमर्थवच्च |
प्रभुर्मुहूर्ताद्विरराम रामः || २-१०५-४६
Having uttered in about an hour, these meaningful words in this manner to his
younger brother on the need of abedience to his father's will, the magnamous and the mighty Rama
became silent.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे पञ्चोत्तरशततमः सर्गः