DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > ऋषियों का चित्रकूट छोडके दुसरे आश्रम में जाना
Rama notices anxiety and perturbation among the sages who live in the vicinity. When
an elderly sage among them is asked by Rama about the reason for their anguish, the said sage
informs that some demons under the leadership of Khara are molesting the sages and hence the sages
wished to leave the place. Rama gives his consent for their leaving. Bidding farewell to them with
great respect, Rama retires to his own hermitage.
प्रतिप्रयाते भरते वसन् रामः तपो वने |
लक्षयाम् आस स उद्वेगम् अथ औत्सुक्यम् तपस्विनाम् || २-११६-१
लक्षयाम् आस स उद्वेगम् अथ औत्सुक्यम् तपस्विनाम् || २-११६-१
Bharata having returned (to Ayodhya), Rama who was dwelling in the woods, observed
anxiety accompanied by perturbation among the sages.
ये तत्र चित्र कूटस्य पुरस्तात् तापस आश्रमे |
रामम् आश्रित्य निरताः तान् अलक्षयद् उत्सुकान् || २-११६-२
रामम् आश्रित्य निरताः तान् अलक्षयद् उत्सुकान् || २-११६-२
He saw there those ascetics-who were formerly quite pleased in that hermitage at
Chitrakuta depending as they did on Rama- anxious.
नयनैर् भृकुटीभिः च रामम् निर्दिश्य शन्किताः |
अन्योन्यम् उपजल्पन्तः शनैः चक्रुर् मिथः कथाः || २-११६-३
अन्योन्यम् उपजल्पन्तः शनैः चक्रुर् मिथः कथाः || २-११६-३
Pointing out to Rama through the movements of their eyes and eye-brows manifesting
their anxiety, they whispered among themselves, narrating some legends in secret.
तेषाम् औत्सुक्यम् आलक्ष्य रामः तु आत्मनि शन्कितः |
कृत अन्जलिर् उवाच इदम् ऋषिम् कुल पतिम् ततः || २-११६-४
कृत अन्जलिर् उवाच इदम् ऋषिम् कुल पतिम् ततः || २-११६-४
Perceiving their distress, Rama was filled with apprehension about himself and with
joined palms spoke the following words to a sage, the leader of that community of ascetics:
न कच्चिद् भगवन् किंचित् पूर्व वृत्तम् इदम् मयि |
दृश्यते विकृतम् येन विक्रियन्ते तपस्विनः || २-११६-५
दृश्यते विकृतम् येन विक्रियन्ते तपस्विनः || २-११६-५
"O venerable sage! I fear that the conduct of my forefathers is not seen in me or
there is some change for the worse in me, due to which the ascetics feel agitated."
प्रमादाच् चरितम् कच्चित् किंचिन् न अवरजस्य मे |
लक्ष्मणस्य ऋषिभिर् दृष्टम् न अनुरूपम् इव आत्मनः || २-११६-६
लक्ष्मणस्य ऋषिभिर् दृष्टम् न अनुरूपम् इव आत्मनः || २-११६-६
"Has my younger brother, the high-souled Lakshmana, through inadvertence, behaved
unworthy of him while the sages were seeing?"
कच्चित् शुश्रूषमाणा वः शुश्रूषण परा मयि |
प्रमदा अभ्युचिताम् वृत्तिम् सीता युक्तम् न वर्तते || २-११६-७
प्रमदा अभ्युचिताम् वृत्तिम् सीता युक्तम् न वर्तते || २-११६-७
"I hope that Seetha, who is serving you and who is keen in serving me, does not, I
am afraid, behaved properly, according to the conduct suitable for women."
अथ ऋषिर् जरया वृद्धः तपसा च जराम् गतः |
वेपमान इव उवाच रामम् भूत दया परम् || २-११६-८
वेपमान इव उवाच रामम् भूत दया परम् || २-११६-८
Then, that grown-up sage, who was elderly both by age and penance, appeared
trembling and spoke to Rama, who was ever compassionate to all beings, as follows:
कुतः कल्याण सत्त्वायाः कल्याण अभिरतेः तथा |
चलनम् तात वैदेह्याः तपस्विषु विशेषतः || २-११६-९
चलनम् तात वैदेह्याः तपस्विषु विशेषतः || २-११६-९
"O, dear Rama! What is there for us the ascetics to fear above all from Seetha, who
is natural in her disposition and is the follower of virtue?"
त्वन् निमित्तम् इदम् तावत् तापसान् प्रति वर्तते |
रक्षोभ्यः तेन सम्विग्नाः कथयन्ति मिथः कथाः || २-११६-१०
रक्षोभ्यः तेन सम्विग्नाः कथयन्ति मिथः कथाः || २-११६-१०
"It is on account of demons, who, through enmity to you, have begun to oppress the
sages. Alarmed by it, they discuss with each other how they can best defend themselves."
रावण अवरजः कश्चित् खरो नाम इह राक्षसः |
उत्पाट्य तापसान् सर्वान् जन स्थान निकेतनान् || २-११६-११
धृष्टः च जित काशी च नृशंसः पुरुष अदकः |
अवलिप्तः च पापः च त्वाम् च तात न मृष्यते || २-११६-१२
उत्पाट्य तापसान् सर्वान् जन स्थान निकेतनान् || २-११६-११
धृष्टः च जित काशी च नृशंसः पुरुष अदकः |
अवलिप्तः च पापः च त्वाम् च तात न मृष्यते || २-११६-१२
"O, darling! Here, a demon called Khara, Ravana's younger brother- who is a boaster,
victorious in battle, cruel and eater of human flesh, haughty and sinful-having uprooted all the
ascetics who dwell in Janasthana, is unable to endure you also."
त्वम् यदा प्रभृति ह्य् अस्मिन्न् आश्रमे तात वर्तसे |
तदा प्रभृति रक्षांसि विप्रकुर्वन्ति तापसान् || २-११६-१३
तदा प्रभृति रक्षांसि विप्रकुर्वन्ति तापसान् || २-११६-१३
"My darling! From which time you came to dwell in this hermitage, from that time
inwards, the demons continue to ill-treat the ascetics."
दर्शयन्ति हि बीभत्सैः क्रूरैर् भीषणकैर् अपि |
नाना रूपैर् विरूपैः च रूपैर् असुख दर्शनैः || २-११६-१४
नाना रूपैर् विरूपैः च रूपैर् असुख दर्शनैः || २-११६-१४
"They appear in grotesque and harmful forms, filling them with terror, in diverse
forms and possessing ugly and unnatural demeanor."
अप्रशस्तैर् अशुचिभिः सम्प्रयोज्य च तापसान् |
प्रतिघ्नन्त्य् अपरान् क्षिप्रम् अनार्याः पुरतः स्थितः || २-११६-१५
प्रतिघ्नन्त्य् अपरान् क्षिप्रम् अनार्याः पुरतः स्थितः || २-११६-१५
"Flinging filthy and inauspicious objects on some of the ascetics, the wicked demons
stand in front of them and kill some ascetics too."
तेषु तेषु आश्रमस्थानेषु अबुद्धम् अवलीय च |
रमन्ते तापसामः तत्र नाशयन्तो अल्प चेतसः || २-११६-१६
रमन्ते तापसामः तत्र नाशयन्तो अल्प चेतसः || २-११६-१६
"Having themselves in those hermitages unnoticed, those evil-minded demons delight
themselves in destroying the ascetics there."
अपक्षिपन्ति स्रुग् भाण्डान् अग्नीन् सिन्चन्ति वारिणा |
कलशामः च प्रमृद्नन्ति हवने समुपस्थिते || २-११६-१७
कलशामः च प्रमृद्नन्ति हवने समुपस्थिते || २-११६-१७
"At the time of pouring oblations into the sacred fire, they scatter the sacrificial
vessels, sprinkle the fires with water and break the water-pots."
तैर् दुरात्मभिर् आविष्टान् आश्रमान् प्रजिहासवः |
गमनाय अन्य देशस्य चोदयन्त्य् ऋषयो अद्य माम् || २-११६-१८
गमनाय अन्य देशस्य चोदयन्त्य् ऋषयो अद्य माम् || २-११६-१८
"Resolved to leave these retreats that have been invaded by evil spirits, the
ascetics today are urging me to go to another area."
तत् पुरा राम शारीराम् उपहिंसाम् तपस्विषु |
दर्शयति हि दुष्टाः ते त्यक्ष्याम इमम् आश्रमम् || २-११६-१९
दर्शयति हि दुष्टाः ते त्यक्ष्याम इमम् आश्रमम् || २-११६-१९
"O, Rama! Before those wicked beings indeed show bodily injury to the ascetics, we
are abandoning this hermitage."
बहु मूल फलम् चित्रम् अविदूराद् इतो वनम् |
पुराण आश्रमम् एव अहम् श्रयिष्ये सगणः पुनः || २-११६-२०
पुराण आश्रमम् एव अहम् श्रयिष्ये सगणः पुनः || २-११६-२०
"Not far from here, there is a colourful grove yielding many roots and fruits. I
will take shelter again in that previous hermitage itself, along with an assembly of sages."
खरः त्वय्य् अपि च अयुक्तम् पुरा तात प्रवर्तते |
सह अस्माभिर् इतो गग्च्छ यदि बुद्धिः प्रवर्तते || २-११६-२१
सह अस्माभिर् इतो गग्च्छ यदि बुद्धिः प्रवर्तते || २-११६-२१
"O, darling! Khara, the demon will behave unjustly with you in the same way. If your
mind feels so inclined, come along with us from here."
सकलत्रस्य संदेहो नित्यम् यत् तस्य राघव |
समर्थस्य अपि हि सतो वासो दुह्ख इह अद्य ते || २-११६-२२
समर्थस्य अपि हि सतो वासो दुह्ख इह अद्य ते || २-११६-२२
"O, Rama! To you, who live with your wife, though you are competent and ever
watchful, there is a danger. Your stay here is conduced with misery now."
इत्य् उक्तवन्तम् रामः तम् राज पुत्रः तपस्विनम् |
न शशाक उत्तरैर् वाक्यैर् अवरोद्धुम् समुत्सुकम् || २-११६-२३
न शशाक उत्तरैर् वाक्यैर् अवरोद्धुम् समुत्सुकम् || २-११६-२३
Rama the prince could not with his responsive words desist the said sage when he had
spoken as aforesaid, eager as he was to leave the place.
अभिनन्द्य समापृग्च्छ्य समाधाय च राघवम् |
स जगाम आश्रमम् त्यक्त्वा कुलैः कुल पतिः सह || २-११६-२४
स जगाम आश्रमम् त्यक्त्वा कुलैः कुल पतिः सह || २-११६-२४
Having greeted, bidding farewell and justifying his statement to Rama, that leader
of the community departed, leaving the hermitage, along with a host of sages.
रामः संसाध्य तु ऋषि गणम् अनुगमना |
देशात् तस्माच्चित् कुल पतिम् अभिवाद्य ऋषिम् |
सम्यक् प्रीतैः तैर् अनुमत उपदिष्ट अर्थः |
पुण्यम् वासाय स्व निलयम् उपसम्पेदे || २-११६-२५
देशात् तस्माच्चित् कुल पतिम् अभिवाद्य ऋषिम् |
सम्यक् प्रीतैः तैर् अनुमत उपदिष्ट अर्थः |
पुण्यम् वासाय स्व निलयम् उपसम्पेदे || २-११६-२५
Accompanying them for a distance from that place, bidding farewell to that group of
sages, offering his salutation to that ascetic, the leader of the community and taking leave of
them, who were well-pleased and having received their counsel, Rama returned to his dwelling, which
was sacred to reside.
आश्रमम् तु ऋषि विरहितम् प्रभुः |
क्षणम् अपि न जहौ स राघवः |
राघवम् हि सततम् अनुगताः |
स्तापसाः च ऋषि चरित धृत गुणाः || २-११६-२६
क्षणम् अपि न जहौ स राघवः |
राघवम् हि सततम् अनुगताः |
स्तापसाः च ऋषि चरित धृत गुणाः || २-११६-२६
That Rama, the lord, did not leave even for a moment that hermitage that had been
deserted by the sages. But some ascetics among them who had fixed their mind on Rama (who followed
the conduct of the sages) constantly followed Rama.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे षोडशोत्तरशततमः सर्गः