DONATE NOW - UPI
सुन्दर-काण्ड > सीताजी के लिए हनुमान की चिंता और निवारण
Making out that the whole of Lanka is reduced to ashes and conjecturing that Seetha too
thus might have lost her life, Hanuma begins to reproach himself for his unrestrained exhibition of
anger. Hanuma regrets that if Seetha dies now in this fire of Lanka, Rama and his brothers on hearing
that report will not survive. While reflecting thus, Hanuma sees some good omens and asserts himself
that Seetha can survive from the harsh forces of fire by her virtues of penance and devotion to Rama.
In the meantime, he hears of her safety from the lips of Charanas (celestial bards) and feels consoled.
Hanuma makes up his mind to return only after seeing her again.
संदीप्यमानाम् विध्वस्ताम् त्रस्त रक्षो गणाम् पुरीम् |
अवेक्ष्य हानुमाम्ल् लन्काम् चिन्तयामास वानरः || ५-५५-१
अवेक्ष्य हानुमाम्ल् लन्काम् चिन्तयामास वानरः || ५-५५-१
Seeing the city of Lanka blazing, and frightened with its multitude of demons getting
alarmed, Hanuma the monkey became thoughtful.
तस्य अभूत् सुमहान् त्रासः कुत्सा च आत्मनि अजायत |
लन्काम् प्रदहता कर्म किंस्वित् कृतम् इदम् मया || ५-५५-२
लन्काम् प्रदहता कर्म किंस्वित् कृतम् इदम् मया || ५-५५-२
A great anxiety entered his mind and there arose in him a feeling of self-contempt. He
said to himself "What an admonitory act has bee done by me in burning Lanka."
धन्याः ते पुरुष श्रेष्ठ ये बुद्ध्या कोपम् उत्थितम् |
निरुन्धन्ति महात्मानो दीप्तम् अग्निम् इव अम्भसा || ५-५५-३
निरुन्धन्ति महात्मानो दीप्तम् अग्निम् इव अम्भसा || ५-५५-३
"As a burning fire is extinguished with water, blessed indeed are those great-souled
men of excellence, who in their wisdom, restrain their elevated fury."
क्रुद्धः पापम् न कुर्यात्कः क्रुद्धो हन्याद्गुरूनपि |
क्रुद्धः परुषया वाचा नरः साधूनधिक्षिपेत् || ५-५५-४
क्रुद्धः परुषया वाचा नरः साधूनधिक्षिपेत् || ५-५५-४
"Which enraged man would not incur a sinful act? An enraged person may even kill his
elders. An enraged person may insult virtuous men with harsh words."
वाच्यावाच्यम् प्रकुपितो न विजानाति कर्हिचित् |
नाकार्यमस्ति क्रुद्धस्य नावाच्यम् विद्यते क्वचित् || ५-५५-५
नाकार्यमस्ति क्रुद्धस्य नावाच्यम् विद्यते क्वचित् || ५-५५-५
"An agitated person ever does not know which appropriate words are and which are forbidden
words to be uttered. For enraged persons, there is neither an improper act nor ever an improper word
to be spoken."
यः समुत्पतितम् क्रोधम् क्षमयैव निरस्यति |
यथोरगस्त्वचम् जीर्णाम् स वै पुरुष उच्यते || ५-५५-६
यथोरगस्त्वचम् जीर्णाम् स वै पुरुष उच्यते || ५-५५-६
"As a serpent casts off its slough, whoever casts aside an intense anger sprung up in
him suddenly by virtue of his endurance, he verily is said to be an excellent man."
धिगस्तु माम् सुदुर्भद्धिम् निर्लज्जम् पापकृत्तमम् |
अचिन्तयित्वा ताम् सीतामग्निदम् स्वामिघातकम् || ५-५५-७
अचिन्तयित्वा ताम् सीतामग्निदम् स्वामिघातकम् || ५-५५-७
"Shame be upon me, the greatest sinner with utter foolishness and impudence, who became
a fire-brand without giving thought to that Seetha and became hurtful to my master."
यदि दग्धा तु इयम् लन्का नूनम् आर्या अपि जानकी |
दग्धा तेन मया भर्तुः हतम् कार्यम् अजानता || ५-५५-८
दग्धा तेन मया भर्तुः हतम् कार्यम् अजानता || ५-५५-८
"If this whole Lanka for its part has been burnt, the worshipful Seetha too has surely
been burnt. Thus, I have spolt the purpose of my lord inadvertently."
यत् अर्थम् अयम् आरम्भः तत् कार्यम् अवसादितम् |
मया हि दहता लन्काम् न सीता परिरक्षिता || ५-५५-९
मया हि दहता लन्काम् न सीता परिरक्षिता || ५-५५-९
"That purpose for which all this effort was taken, has been spoilt. At the time of burning
the city, I have not saved Seetha indeed."
ईषत् कार्यम् इदम् कार्यम् कृतम् आसीन् न संशयः |
तस्य क्रोध अभिभूतेन मया मूल क्षयः कृतः || ५-५५-१०
तस्य क्रोध अभिभूतेन मया मूल क्षयः कृतः || ५-५५-१०
"This task (of burning Lanka) has been fulfilled by me and it has been completed only
with a small effort. Overpowered as I was with anger, the very root of that fulfillment has been destroyed
by me. There is no doubt."
विनष्टा जानकी व्यक्तम् न हि अदग्धः प्रदृश्यते |
लन्कायाः कश्चित् उद्देशः सर्वा भस्मी कृता पुरी || ५-५५-११
लन्कायाः कश्चित् उद्देशः सर्वा भस्मी कृता पुरी || ५-५५-११
"The entire Lanka has been reduced to ashes. No place is seen unburnt in this City. Therefore,
Seetha also must have been surely lost."
यदि तत् विहतम् कार्यम् मया प्रज्ञा विपर्ययात् |
इह एव प्राण सम्न्यासो मम अपि हि अतिरोचते || ५-५५-१२
इह एव प्राण सम्न्यासो मम अपि हि अतिरोचते || ५-५५-१२
"If this task has been spoiled due to my perverted intelligence, it is appropriate even
for me, here and now itself, to give up my life."
किम् अग्नौ निपतामि अद्य आहोस्वित् वडवा मुखे |
शरीरम् आहो सत्त्वानाम् दद्मि सागर वासिनाम् || ५-५५-१३
शरीरम् आहो सत्त्वानाम् दद्मि सागर वासिनाम् || ५-५५-१३
"Shall I jump into fire now or into the mouth of a submarine fire? Or shall I give up
my body as a feed to the marine animals?"
कथम् हि जीवता शक्यो मया द्रष्टुम् हरि ईश्वरः |
तौ वा पुरुष शार्दूलौ कार्य सर्व स्व घातिना || ५-५५-१४
तौ वा पुरुष शार्दूलौ कार्य सर्व स्व घातिना || ५-५५-१४
"By me who has ruined the entire task, how can I, even while remaining alive, see Sugreeva
the Lord of monkeys or Rama and Lakshmana the best of men?"
मया खलु तत् एव इदम् रोष दोषात् प्रदर्शितम् |
प्रथितम् त्रिषु लोकेषु कपितम् अनवस्थितम् || ५-५५-१५
प्रथितम् त्रिषु लोकेषु कपितम् अनवस्थितम् || ५-५५-१५
"Due to culpability of my anger, I have indeed shown this apishness that is famous for
instability in the three worlds."
धिग् अस्तु राजसम् भावम् अनीशम् अनवस्थितम् |
ईश्वरेण अपि यत् रागान् मया सीता न रक्षिता || ५-५५-१६
ईश्वरेण अपि यत् रागान् मया सीता न रक्षिता || ५-५५-१६
"Let there be shame upon the passionate way of my thinking, which breeds helplessness
and instability. fir, eventhough capable as I am, Seetha could not be saved by me due to my exciting
passion of anger."
विनष्टायाम् तु सीतायाम् ताव् उभौ विनशिष्यतः |
तयोः विनाशे सुग्रीवः सबन्धुः विनशिष्यति || ५-५५-१७
तयोः विनाशे सुग्रीवः सबन्धुः विनशिष्यति || ५-५५-१७
"If Seetha dies, those two princes, Rama and Lakshmana will die. If their death occurs,
Sugreeva along with his associates will also die."
एतत् एव वचः श्रुत्वा भरतो भ्रातृ वत्सलः |
धर्म आत्मा सह शत्रुघ्नः कथम् शक्ष्यति जीवितुम् || ५-५५-१८
धर्म आत्मा सह शत्रुघ्नः कथम् शक्ष्यति जीवितुम् || ५-५५-१८
"How can the virtuous Bharata together with Shatrughna, who are affectionate to his brother,
survive after hearing this news?"
इक्ष्वाकु वंशे धर्मिष्ठे गते नाशम् असंशयम् |
भविष्यन्ति प्रजाः सर्वाः शोक सम्ताप पीडिताः || ५-५५-१९
भविष्यन्ति प्रजाः सर्वाः शोक सम्ताप पीडिताः || ५-५५-१९
"When the virtuous Ikshvaku dynasty perishes, all the people will undoubtedly be tormented
with anguish and affliction."
तत् अहम् भाग्य रहितो लुप्त धर्म अर्थ सम्ग्रहः |
रोग दोष परीत आत्मा व्यक्तम् लोक विनाशनः || ५-५५-२०
रोग दोष परीत आत्मा व्यक्तम् लोक विनाशनः || ५-५५-२०
"Therefore, I, the unfortunate being, deprived of the values of duty and interest, with
my mind filled with culpability of anger, clearly became the destroyer of the world."
इति चिन्तयतः तस्य निमित्तानि उपपेदिरे |
पूरम् अपि उपलब्धानि साक्षात् पुनः अचिन्तयत् || ५-५५-२१
पूरम् अपि उपलब्धानि साक्षात् पुनः अचिन्तयत् || ५-५५-२१
While thinking thus, Hanuma clearly saw some omens, whose welcome-results had already
been directly experienced by him and again thought (as follows);
अथवा चारु सर्व अन्गी रक्षिता स्वेन तेजसा |
न नशिष्यति कल्याणी न अग्निः अग्नौ प्रवर्तते || ५-५५-२२
न नशिष्यति कल्याणी न अग्निः अग्नौ प्रवर्तते || ५-५५-२२
"Or else, Seetha the auspicious lady, who is completely charming of her limbs and protected
by her own effulgence, does not get destroyed. Fire does not indeed destroy fire!"
न हि धर्मात् मनः तस्य भार्याम् अमित तेजसः |
स्व चारित्र अभिगुप्ताम् ताम् स्प्रष्टुम् अर्हति पावकः || ५-५५-२३
स्व चारित्र अभिगुप्ताम् ताम् स्प्रष्टुम् अर्हति पावकः || ५-५५-२३
नूनम् राम प्रभावेन वैदेह्याः सुकृतेन च |
यन् माम् दहन कर्मा अयम् न अदहद्त् हव्य वाहनः || ५-५५-२४
यन् माम् दहन कर्मा अयम् न अदहद्त् हव्य वाहनः || ५-५५-२४
"If this fire with its burning nature is not igniting me, it is surely due to the power
of Rama and the benevolence of Seetha."
त्रयाणाम् भरत आदीनाम् भ्रातृऋणाम् देवता च या |
रामस्य च मनः कान्ता सा कथम् विनशिष्यति || ५-५५-२५
रामस्य च मनः कान्ता सा कथम् विनशिष्यति || ५-५५-२५
"How should that Seetha, who is a godhead for the three brothers (of Rama) starting with
Bharata and who is dear to the heart of Rama perish?"
यत् वा दहन कर्मा अयम् सर्वत्र प्रभुः अव्ययः |
न मे दहति लान्गूलम् कथम् आर्याम् प्रधक्ष्यति || ५-५५-२६
न मे दहति लान्गूलम् कथम् आर्याम् प्रधक्ष्यति || ५-५५-२६
"This fire, which spreads everywhere without any hindrance, is not burning my tail. How
can it burn the venerable Seetha?"
पुनश्चाचिन्तयत्तत्र हनुमान्विस्मितस्तदा |
हिरण्यनाभस्य गिरेर्जलमध्ये प्रदर्शनम् || ५-५५-२७
हिरण्यनाभस्य गिरेर्जलमध्ये प्रदर्शनम् || ५-५५-२७
Hanuma then recalled with wonder the sight of Mount Mainaka (having gold in its cavities)
in the midst of sea-water there.
तपसा सत्य वाक्येन अनन्यत्वाच् च भर्तरि |
अपि सा निर्दहेत् अग्निम् न ताम् अग्निः प्रधक्ष्यति || ५-५५-२८
अपि सा निर्दहेत् अग्निम् न ताम् अग्निः प्रधक्ष्यति || ५-५५-२८
"That Seetha can even burn away the fire by her penance, true utterances and undivided
devotion towards her husband. Fire does not ignite her."
स तथा चिन्तयन् तत्र देव्या धर्म परिग्रहम् |
शुश्राव हनुमान् वाक्यम् चारणानाम् महात्मनाम् || ५-५५-२९
शुश्राव हनुमान् वाक्यम् चारणानाम् महात्मनाम् || ५-५५-२९
Hanuma, who was thus thinking there about the overpowering virtue of Seetha, happened
to hear the words of the high-souled charanas (heavenly bards).
अहो खलु कृतम् कर्म दुर्विषह्यम् हनूमता |
अग्निम् विसृजता अभीक्ष्णम् भीमम् राक्षस सद्मनि || ५-५५-३०
अग्निम् विसृजता अभीक्ष्णम् भीमम् राक्षस सद्मनि || ५-५५-३०
"Alas! Hanuma, who hurled a very terrific fire into Ravana's house, has indeed done a
difficult act."
प्रपलायितरक्षः स्त्रीबाल वृद्धसमाकुला |
जनकोलाहलाध्माता क्रन्दन्तीवाद्रिकन्दरैः ||३१
जनकोलाहलाध्माता क्रन्दन्तीवाद्रिकन्दरैः ||३१
"The city of Lanka, full of demons their wives, children and elders running hither and
thither, as also filled with an uproar of people, appears as if it weeping through its mountain-caves."
दग्धा इयम् नगरी लन्का साट्ट प्राकार तोरणा |
जानकी न च दग्धा इति विस्मयो अद्भुत एव नः || ५-५५-३२
जानकी न च दग्धा इति विस्मयो अद्भुत एव नः || ५-५५-३२
"It is just so surprising a marvel to us that the entire City with its market-places,
ramparts and arched door-ways, was burnt, but Seetha alone was not burnt."
स निमित्तैः च दृष्ट अर्थैः कारणैः च महागुणैः |
ऋषि वाक्यैः च हनुमान् अभवत् प्रीत मानसः || ५-५५-३३
ऋषि वाक्यैः च हनुमान् अभवत् प्रीत मानसः || ५-५५-३३
That Hanuma became delighted in his mind, by seeing the omens, with their apparent advantages
in them and very high qualities of their origin as also the words of those sages.
ततः कपिः प्राप्त मनो रथ अर्थः |
ताम् अक्षताम् राज सुताम् विदित्वा |
प्रत्यक्षतः ताम् पुनः एव दृष्ट्वा |
प्रतिप्रयाणाय मतिम् चकार || ५-५५-३४
ताम् अक्षताम् राज सुताम् विदित्वा |
प्रत्यक्षतः ताम् पुनः एव दृष्ट्वा |
प्रतिप्रयाणाय मतिम् चकार || ५-५५-३४
Then, Hanuma, having fulfilled his object of desire by learning that Seetha the princess
remains uninjured, made up his mind to return only after seeing her personally yet again.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये सुन्दरकाण्डे पञ्चपञ्चाशः सर्गः