युद्ध-काण्ड > हनुमान जी की प्रशंसा करके श्री राम का हृदय से लगाना
Rama appreciates Hanuma and embraces him after hearing his report.Rama was gladdend
that Hanuma did something worthy of a noble servent. Then, Rama reflected upon the problem of how
to cross the ocean.
श्रुत्वा हनुमतो वाक्यम् यथावद्भिभाषितम् |
रामः प्रीतिसमायुक्तो वाक्यमुत्तरमब्रवीत् || ६-१-१
रामः प्रीतिसमायुक्तो वाक्यमुत्तरमब्रवीत् || ६-१-१
Touched with joy to hear the words rightly spoken by Hanuman, Rama replied as
follows: -
कृतम् हनुमता कार्यम् सुमहद्भुवि दुर्लभम् |
मनसापि यदन्येन न शक्यम् धरणीतले || ६-१-२
मनसापि यदन्येन न शक्यम् धरणीतले || ६-१-२
"A very outstanding work, the most arduous in the world has been done by Hanuman,
which could not be carried out even in thought by any other on the surface of this earth."
न हि तम् परिपश्यामि यस्तरेत महोदधिम् |
अन्यत्र गुरुडाद्वायोरन्यत्र च हनूमतः || ६-१-३
अन्यत्र गुरुडाद्वायोरन्यत्र च हनूमतः || ६-१-३
"Indeed, I cannot perceive as such anyone other than Garuda (chief of the feathered
race and vehicle of Lord Vishnu), wind- god and Hanuman, who can cross the mighty ocean."
देवदानवयक्षाणाम् गन्धर्वोरगरक्षसाम् |
अप्रधृष्याम् पुरीम् लङ्काम् रावणेन सुरक्षिताम् || ६-१-४
प्रविष्टः सत्त्वमाश्रित्य जीवन्को नाम निष्क्रमेत् |
अप्रधृष्याम् पुरीम् लङ्काम् रावणेन सुरक्षिताम् || ६-१-४
प्रविष्टः सत्त्वमाश्रित्य जीवन्को नाम निष्क्रमेत् |
"Who can return alive, having entered (once) taking refuge only in self- command,
the city of Lanka, which is unconquerable by gods demons and Yakshas and even by Gandharvas, Nagas
and ogres and well under the custody of Ravana?"
को विशेत्सुदुराधर्षाम् राक्षसैश्च सुरक्षिताम् || ६-१-५
यो वीर्यबलसम्पन्नो न समः स्याद्धनूमतः |
यो वीर्यबलसम्पन्नो न समः स्याद्धनूमतः |
"Who is able to capture that citadel, by assault, that is exceedingly dangerous to
be attacked and which is powerfully guarded by ogres, but one whose courage and valour are equal to
Hanuman's?"
भृत्यकार्यम् हनुमता सुग्रीवस्य कृतम् महत् || ६-१-६
एवम् विधाय स्वबलम् सदृशम् विक्रमस्य च |
एवम् विधाय स्वबलम् सदृशम् विक्रमस्य च |
"A great act of service has been done by Hanuman to Sugriva thus by exhibiting his
strength corresponding to his pace."
यो हि भृत्यो नियुक्तः सन् भर्त्रा कर्मणि दुष्करे || ६-१-७
कुर्यात्तदुनुरागेण तमहुः पुरुषोत्तमम् |
कुर्यात्तदुनुरागेण तमहुः पुरुषोत्तमम् |
"That servant to whom his master entrusts a difficult task and who performs it with
zeal is said to be a superior person."
यो नियुक्तः परम् कार्यम् न कुर्यान्नऋपतेः प्रियम् || ६-१-८
भृत्यो युक्तः समर्थश्च तमाहुर्मध्यम् नरम् |
भृत्यो युक्तः समर्थश्च तमाहुर्मध्यम् नरम् |
"The one who is ready and capable but who yet does no more than his master extracts
from him is called a mediocre person."
नियुक्तो नृपतेः कार्यम् न कुर्याद्यः समाहितः || ६-१-९
भृत्यो युक्तः समर्थश्च तमाहुः पुरुष्धमम् |
भृत्यो युक्तः समर्थश्च तमाहुः पुरुष्धमम् |
"The one who is well and able and yet does not carry out the instructions of his
master as directed is said to be the least of men ."
तन्नियोगे नियुक्तेन कृतम् हनूमता || ६-१-१०
न चात्मा लघताम् नीतः सुग्रीवश्चापि तोषितः |
न चात्मा लघताम् नीतः सुग्रीवश्चापि तोषितः |
"Through the discovery of Sita's retreat by this faithful messenger, Hanuman has
fulfilled the task entrusted to him unfalteringly to the satisfaction of Sugriva and hence there
was no diminution to his self."
अहम् च रघवंशश्च लक्ष्मणश्च महाबलः || ६-१-११
वैदेह्या दर्शनेनाद्य धर्मतः परिरक्षिताः |
वैदेह्या दर्शनेनाद्य धर्मतः परिरक्षिताः |
"By finding out Sita, the Raghu dynasty as well as myself and the valiant Lakshmana
too, have been rightly saved today."
इदम् तु मम दीनस्य मनो भूयः प्रकर्षति || ६-१-१२
यदिहास्य प्रियाक्ष्यातुर्न कुर्मि सदृशम् प्रियम् |
यदिहास्य प्रियाक्ष्यातुर्न कुर्मि सदृशम् प्रियम् |
"But it squeezes my conscience further, hopeless as I am, to think that I am not
able to do a pleasant act befittingly to the bearer of these good tidings."
एष सर्वस्वभूतस्तु परिष्वङ्गो हनुमतः || ६-१-१३
मया कालमिमम् प्राप्य दत्तस्तस्य महात्मनः |
मया कालमिमम् प्राप्य दत्तस्तस्य महात्मनः |
"Let me at least embrace this magnanimous Hanuman since in the present
circumstances, this is all that is easily obtained from me."
इत्युक्त्वा प्रीतिहृष्टाङ्गो रामस्तम् परिष्स्वजे || ६-१-१४
हनुमन्तम् कृतात्मानम् क्ऱ्६इतवाक्यमुपागतम् |
हनुमन्तम् कृतात्मानम् क्ऱ्६इतवाक्यमुपागतम् |
Thus saying, Rama vibrating with joy, clasped Hanuman in his arms who, master of
himself, his mission fulfilled, had returned."
ध्यात्वा पुनरुवाचेदम् वचनम् रघुसत्तमः || ६-१-१५
हरीनामीश्वरस्यापि सुग्रीवस्योपशृण्वतः |
हरीनामीश्वरस्यापि सुग्रीवस्योपशृण्वतः |
After reflecting a while, Rama the great scion of Raghus, again spoke as follows,
Sugriva the ruler of monkeys too listening attentively."
सर्वथा सुकृतम् तावत्सीतायाः परिमार्गणम् || ६-१-१६
सागरम् तु समासाद्य पुनर्नष्टम् मनो मम |
सागरम् तु समासाद्य पुनर्नष्टम् मनो मम |
"The search for Sita has been performed so much well in all ways. But my mind gets
dejected once more, when I behold this vast ocean."
कथम् नाम समुद्रस्य दुष्पारस्य महाम्भसः || ६-१-१७
हरयो दक्षिणम् पारम् गमिष्यन्ति समागताह् |
हरयो दक्षिणम् पारम् गमिष्यन्ति समागताह् |
How can these monkeys put together will reach the southern bank of the ocean, which
is so difficult to cross and which contains voluminous water?"
यद्यप्येष तु वृत्तान्तो वैदेह्या गदितो मम || ६-१-१८
समुद्रपारगमने हरीणाम् किमिहोत्तरम् |
समुद्रपारगमने हरीणाम् किमिहोत्तरम् |
"Having received the tidings of Sita, what can now be done to take the monkeys to
the farther side the sea?"
इत्युक्त्वा शोकसम्भ्रान्तो रामह् शत्रुनिबर्हणः || ६-१-१९
हनूमन्तम् महाबाहुस्ततो ध्यानमुपागमत् |
हनूमन्तम् महाबाहुस्ततो ध्यानमुपागमत् |
Thus speaking to Hanuman, Rama the destroyer of enemies and the mighty armed, was
filled with apprehension and then became absorbed in thought."
इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये युद्ध काण्डे प्रथमः सर्गः