DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > सुमंत्र द्वारा अयोध्या व प्रजा की दुर्दशा बताना
Sumantra narrates the ghastly fate of Ayodhya, both its animate and inanimate
beings. Dasaratha laments and soon falls unconscious.
मम तु अश्वा निवृत्तस्य न प्रावर्तन्त वर्त्मनि |
उष्णम् अश्रु विमुन्चन्तः रामे सम्प्रस्थिते वनम् || २-५९-१
उष्णम् अश्रु विमुन्चन्तः रामे सम्प्रस्थिते वनम् || २-५९-१
"Rama having departed to the forest, horses on the return path however, shedding
warm tears, did not proceed further on the way."
उभाभ्याम् राज पुत्राभ्याम् अथ कृत्वा अहम् ज्ञलिम् |
प्रस्थितः रथम् आस्थाय तत् दुह्खम् अपि धारयन् || २-५९-२
प्रस्थितः रथम् आस्थाय तत् दुह्खम् अपि धारयन् || २-५९-२
"I, on my part, offering salutation with joined palms to both the princes and
keeping back from that grief, ascended the chariot and moved on."
गुहा इव सार्धम् तत्र एव स्थितः अस्मि दिवसान् बहून् |
आशया यदि माम् रामः पुनः शब्दापयेद् इति || २-५९-३
आशया यदि माम् रामः पुनः शब्दापयेद् इति || २-५९-३
"With the hope that I shall be called again by Rama, I stayed there along with Guha
for three days."
विषये ते महा राज माम व्यसन कर्शिताः |
अपि वृक्षाः परिम्लानः सपुष्प अन्कुर कोरकाः || २-५९-४
अपि वृक्षाः परिम्लानः सपुष्प अन्कुर कोरकाः || २-५९-४
"Oh, emperor! Even trees in your domain have withered, without giving flowers
sprouts and buds, having emaciated due to Rama's separation."
उपतप्तोदका नद्यः पल्वलानि सरांसि च |
परिष्कुपलाशानि वनान्युपवनानि च || २-५९-५
परिष्कुपलाशानि वनान्युपवनानि च || २-५९-५
"Rivers, pools and lakes were with hot water. Groves and gardens were with their
leaves, parched up."
न च सर्पन्ति सत्त्वानि व्याला न प्रसरन्ति च |
राम शोक अभिभूतम् तन् निष्कूजम् अभवद् वनम् || २-५९-६
राम शोक अभिभूतम् तन् निष्कूजम् अभवद् वनम् || २-५९-६
"Living beings are not moving. Wild animals too are not roaming around. That forest
became silent, predominated by grief towards Rama."
लीन पुष्कर पत्राः च नर इन्द्र कलुष उदकाः |
सम्तप्त पद्माः पद्मिन्यो लीन मीन विहम्गमाः || २-५९-७
सम्तप्त पद्माः पद्मिन्यो लीन मीन विहम्गमाः || २-५९-७
"Oh, emperor! Lotus-lakes were with lotus-leaves hiding under water pressing
themselves closely together, with muddy waters, with parched lotus-flowers and in which fish and
water fowls have completely disappeared."
जलजानि च पुष्पाणि माल्यानि स्थलजानि च |
न अद्य भान्ति अल्प गन्धीनि फलानि च यथा पुरम् || २-५९-८
न अद्य भान्ति अल्प गन्धीनि फलानि च यथा पुरम् || २-५९-८
"Water-born flowers and flowers living on dry lands now give very little fragrance
and fruits do not have a luscious look as before."
अत्रोद्यानानि शून्यानि प्रलीनविहगानि च |
न चाभिरामानारामान् पश्यामि मनुजर्षभ || २-५९-९
न चाभिरामानारामान् पश्यामि मनुजर्षभ || २-५९-९
"Oh, best of men! The gardens here are empty of men and the birds have vanished. I
am not seeing the gardens as charming (as before)."
प्रविशन्तम् अयोध्याम् माम् न कश्चित् अभिनन्दति |
नरा रामम् अपश्यन्तः निह्श्वसन्ति मुहुर् मुहुः || २-५९-१०
नरा रामम् अपश्यन्तः निह्श्वसन्ति मुहुर् मुहुः || २-५९-१०
"Nobody greeted me, entering into Ayodhya City. Having not seen Rama, the people are
breathing their sigh of lamentation again and again."
देव राजरथम् दृष्ट्वा विना राममिहागतम् |
दुःखादश्रुमुखः सर्वो राजमार्गगतो जनः || २-५९-११
दुःखादश्रुमुखः सर्वो राजमार्गगतो जनः || २-५९-११
"Oh, emperor! Seeing the royal chariot returning here without Rama, all the people
along the royal high-way are shedding tears with grief."
हर्म्यैः विमानैः प्रासादैः अवेक्ष्य रथम् आगतम् |
हाहा कार कृता नार्यो राम अदर्शन कर्शिताः || २-५९-१२
हाहा कार कृता नार्यो राम अदर्शन कर्शिताः || २-५९-१२
"Seeing the returned chariot, women from mansions, seven-storied buildings and royal
palaces are crying �ha ha!', being troubled by the non-appearance of Rama."
आयतैः विमलैः नेत्रैः अश्रु वेग परिप्लुतैः |
अन्योन्यम् अभिवीक्षन्ते व्यक्तम् आर्ततराः स्त्रियः || २-५९-१३
अन्योन्यम् अभिवीक्षन्ते व्यक्तम् आर्ततराः स्त्रियः || २-५९-१३
"Women, being more sorrowful, are looking at each other indistinctly with their long
bright eyes overwhelmed with a flood of tears."
न अमित्राणाम् न मित्राणाम् उदासीन जनस्य च |
अहम् आर्ततया कंचित् विशेषम् न उपलक्षये || २-५९-१४
अहम् आर्ततया कंचित् विशेषम् न उपलक्षये || २-५९-१४
"I do not see any distinction in their agony, whether they are non-friends, friends
or neutral people."
अप्रहृष्ट मनुष्या च दीन नाग तुरम्गमा |
आर्त स्वर परिम्लाना विनिह्श्वसित निह्स्वना || २-५९-१५
निरानन्दा महा राज राम प्रव्राजन आतुला |
कौसल्या पुत्र हीना इवायोध्या प्रतिभाति मा मा || २-५९-१६
आर्त स्वर परिम्लाना विनिह्श्वसित निह्स्वना || २-५९-१५
निरानन्दा महा राज राम प्रव्राजन आतुला |
कौसल्या पुत्र हीना इवायोध्या प्रतिभाति मा मा || २-५९-१६
"Oh, emperor! The city of Ayodhya with its joy-less people, with its elephants and
horses looking miserable, with sighing exhaustion due to cries of pain, filled with sounds of
moaning, cheerless and feeling anguish due to Rama's exile, appears to me, like Queen Kausalya
without her son."
सूतस्य वचनम् श्रुत्वा वाचा परम दीनया |
बाष्प उपहतया राजा तम् सूतम् इदम् अब्रवीत् || २-५९-१७
बाष्प उपहतया राजा तम् सूतम् इदम् अब्रवीत् || २-५९-१७
Hearing Sumantra's words, the king in a voice choked with tears and very much
woeful, spoke to that charioteer as follows:
कैकेय्या विनियुक्तेन पाप अभिजन भावया |
मया न मन्त्र कुशलैः वृद्धैः सह समर्थितम् || २-५९-१८
मया न मन्त्र कुशलैः वृद्धैः सह समर्थितम् || २-५९-१८
"Enjoined by Kaikeyi with her sinful birth and intention, I could not deliberate
with people experienced in counsel or with elders beforehand."
न सुहृद्भिर् न च अमात्यैः मन्त्रयित्वा न नैगमैः |
मया अयम् अर्थः सम्मोहात् स्त्री हेतोह् सहसा कृतः || २-५९-१९
मया अयम् अर्थः सम्मोहात् स्त्री हेतोह् सहसा कृतः || २-५९-१९
"This act has been done by me in haste due to infatuation for the sake of a woman,
without consulting with friends or ministers or with interpreters of sacred texts."
भवितव्यतया नूनम् इदम् वा व्यसनम् महत् |
कुलस्य अस्य विनाशाय प्राप्तम् सूत यदृच्चया || २-५९-२०
कुलस्य अस्य विनाशाय प्राप्तम् सूत यदृच्चया || २-५९-२०
"Oh, Sumantra! This great calamity, surely, has come as an inevitable consequence or
for the ruin of this race or accidentally."
सूत यद्य् अस्ति ते किंचिन् मया अपि सुकृतम् कृतम् |
त्वम् प्रापय आशु माम् रामम् प्राणाः सम्त्वरयन्ति माम् || २-५९-२१
त्वम् प्रापय आशु माम् रामम् प्राणाः सम्त्वरयन्ति माम् || २-५९-२१
Oh, sumantra! If at all I have done any favour to you, lead me fast to Rama. My
vital spirits are hastening me."
यद् यद् या अपि मम एव आज्ञा निवर्तयतु राघवम् |
न शक्ष्यामि विना राम मुहूर्तम् अपि जीवितुम् || २-५९-२२
न शक्ष्यामि विना राम मुहूर्तम् अपि जीवितुम् || २-५९-२२
"If there is the same unlimited authority of mine even now, let Rama be brought back
to Ayodhya. I cannot survive without Rama even for a moment."
अथवा अपि महा बाहुर् गतः दूरम् भविष्यति |
माम् एव रथम् आरोप्य शीघ्रम् रामाय दर्शय || २-५९-२३
माम् एव रथम् आरोप्य शीघ्रम् रामाय दर्शय || २-५९-२३
"Or perhaps Rama the mighty-armed might have gone a long way. Make me to ascend the
chariot and quickly show me to Rama."
वृत्त दम्ष्ट्रः महा इष्वासः क्व असौ लक्ष्मण पूर्वजः |
यदि जीवामि साध्व् एनम् पश्येयम् सह सीतया || २-५९-२४
यदि जीवामि साध्व् एनम् पश्येयम् सह सीतया || २-५९-२४
"Where is that Rama having pearl-like teeth and wearing a large bow? If only I can
see him well with Seetha, I can survive."
लोहित अक्षम् महा बाहुम् आमुक्त मणि कुण्डलम् |
रामम् यदि न पश्यामि गमिष्यामि यम क्षयम् || २-५९-२५
रामम् यदि न पश्यामि गमिष्यामि यम क्षयम् || २-५९-२५
"If I cannot see Rama having red eyes, mighty arms and with ear-rings made of gems,
I shall proceed to the world of Death."
अतः नु किम् दुह्खतरम् यो अहम् इक्ष्वाकु नन्दनम् |
इमाम् अवस्थाम् आपन्नो न इह पश्यामि राघवम् || २-५९-२६
इमाम् अवस्थाम् आपन्नो न इह पश्यामि राघवम् || २-५९-२६
"What is more distressing to me after getting into this condition, in not seeing
here, Rama who is a delight to Ikshvaku dynasty?"
हा राम राम अनुज हा हा वैदेहि तपस्विनी |
न माम् जानीत दुह्खेन म्रियमाणम् अनाथवत् || २-५९-२७
न माम् जानीत दुह्खेन म्रियमाणम् अनाथवत् || २-५९-२७
"Oh, Rama! Oh, Younger Brother of Rama! Oh, unfortunate Seetha! You do not know that
I am dying with grief, like one abandoned."
स तेन राजा दुःखेन भृशमर्पितचेतनः |
अवगाढः सुदुष्पारम् शोकसागमब्रवीत् || २-५९-२८
अवगाढः सुदुष्पारम् शोकसागमब्रवीत् || २-५९-२८
King Dasaratha, his mind very much despaired with grief and plunged in an ocean of
sorrow, very difficult to be crossed, spoke (as follows)
रामशोकमहाभोगः सीताविरहपारगः |
श्वसितोर्मिमहावर्तो बाष्पफेनजलाविलः || २-५९-२९
बाहुविक्षेपमीनौघो विक्रन्दितमहास्वनः |
प्रकीर्णकेशशैवालः कैकेयीबडबामुखः || २-५९-३०
ममाश्रुवेगप्रभवः कुब्जावाक्यमहाग्रहः |
वरवेलो नृशंसाया रामप्रव्राजनायतः || २-५९-३१
यस्मिन् बत निमग्नोऽहम् कौसल्ये राघवम् विना |
दुस्तरः जीवता देवि मया अयम् शोक सागरः || २-५९-३२
श्वसितोर्मिमहावर्तो बाष्पफेनजलाविलः || २-५९-२९
बाहुविक्षेपमीनौघो विक्रन्दितमहास्वनः |
प्रकीर्णकेशशैवालः कैकेयीबडबामुखः || २-५९-३०
ममाश्रुवेगप्रभवः कुब्जावाक्यमहाग्रहः |
वरवेलो नृशंसाया रामप्रव्राजनायतः || २-५९-३१
यस्मिन् बत निमग्नोऽहम् कौसल्ये राघवम् विना |
दुस्तरः जीवता देवि मया अयम् शोक सागरः || २-५९-३२
"Oh, Queen Kausalya! I am plunged in this ocean of grief. Its area of sorrow is for
Rama. its other shore is Seetha's separation. Its waves and huge whirlpools are sighs of anguish.
It is agitated with water and foam as tears. Throwing away of arms is the swarm of fishes. Its
great sounds are cries of lamentation. The scattered hari is its duck-week. Kaikeyi is its
submarine fire. Which is the cause for the rush in my tears. The words of the hum-backed are its
huge crocodiles. Its shores are the boons asked by the cruel Kaikeyi. Its long stretch is due to
sending of Rama to far away place. I cannot cross this ocean alive, without Rama. What a pity!"
अशोभनम् यो अहम् इह अद्य राघवम् |
दिदृक्षमाणो न लभे सलक्ष्मणम्
इति इव राजा विलपन् महा यहाशः
पपात तूर्णम् शयने स मूर्चितः || २-५९-३३
दिदृक्षमाणो न लभे सलक्ष्मणम्
इति इव राजा विलपन् महा यहाशः
पपात तूर्णम् शयने स मूर्चितः || २-५९-३३
"Though I want to see Rama and Lakshmana now, I am not able to see them here. It is
very bad." - thus lamenting, the king of great renown soon became unconscious and fell down on his
couch.
इति विलपति पार्थिवे प्रनष्टे |
करुणतरम् द्विगुणम् च राम हेतोः |
वचनम् अनुनिशम्य तस्य देवी |
भयम् अगमत् पुनर् एव राम माता || २-५९-३४
करुणतरम् द्विगुणम् च राम हेतोः |
वचनम् अनुनिशम्य तस्य देवी |
भयम् अगमत् पुनर् एव राम माता || २-५९-३४
Hearing his words lamenting as much as twice more pitiably for Rama and the king
having fallen unconscious, Kausalya was alarmed once again.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकोनषष्टितमः सर्गः