अयोध्या-काण्ड > कौशल्या का राम के वनवास का सुनकर अचेत होना
Rama approaches his mother Kausalya to inform her of the calamity. Kausalya on
hearing the news, faints. On recovering, she laments in the most grevious tones to Rama.
तस्मिंस्तु पुरुष्व्याघ्रे निष्क्रामति कृताञ्जलौ |
आर्तशच्दो महान् जज्ञे स्त्रीणाम न्तःपुरे तदा || २-२०-१
आर्तशच्दो महान् जज्ञे स्त्रीणाम न्तःपुरे तदा || २-२०-१
While Rama, the best of men was leaving, after offering salutation to his father,
women in the palace were weaping loudly.
क्ऱ्^त्येष्वचोदितः पित्रा सर्वस्यान्तः पुरस्य च |
गतिर्यः शरणम् चासीत् स रोओमोऽद्य प्रवत्स्यति || २-२०-२
गतिर्यः शरणम् चासीत् स रोओमोऽद्य प्रवत्स्यति || २-२०-२
Which Rama, without being told by his father, used to do necessary activities and
protect the entire palace, is about to go to exile now".
कौसल्यायाम् यथा युक्तो जनन्याम् वर्तते सदा |
तथैव वर्ततेऽस्मासु जन्मप्रभृति राघवः || २-२०-३
तथैव वर्ततेऽस्मासु जन्मप्रभृति राघवः || २-२०-३
"Rama, since he was born, was showing the same attention to us, as he was showing to
his mother Kausalya."
न क्रुध्यत्यभिशस्तोऽपि क्रोधनीयानि वर्जयन् |
कृद्धान् प्रसादयन् सर्वान् स इतोऽद्य प्रवत्स्यति || २-२०-४
कृद्धान् प्रसादयन् सर्वान् स इतोऽद्य प्रवत्स्यति || २-२०-४
"He used to avoid actions which created anger and soothed all those who were angry.
Rama was not furious with those who abused him. Such Rama is going today to exile."
अभुद्धिर्बत नो राजा जीवलोकम् चरत्ययम् |
यो गतिम् सर्वभूतानाम् परित्यजति राघवम् || २-२०-५
यो गतिम् सर्वभूतानाम् परित्यजति राघवम् || २-२०-५
"Our stupid king by abandoning Rama who was helpful to all beings , is offending all
the beings."
इति सर्वा महिष्यस्ता विवत्सा इव धेनवः |
पतिमाचुक्रुशुश्चैव सस्वरम् चापि चुक्रुशुः || २-२०-६
पतिमाचुक्रुशुश्चैव सस्वरम् चापि चुक्रुशुः || २-२०-६
Thus, all the king consorts while weaping loudly, as cows which lost their Calves,
abused their husband .
स हि चान्तः पुरे घोरमार्तशब्धम् महीपतिः |
पुत्रशोकाभिसन्तप्तः श्रुत्वा व्यालीयतासने || २-२०-७
पुत्रशोकाभिसन्तप्तः श्रुत्वा व्यालीयतासने || २-२०-७
After hearing the terrific distressful crying sounds in the palace, Dasaratha clung
to the seat, with extreme anguish for his son.
रामः तु भ्ऱ्शम् आयस्तः निह्श्वसन्न् इव कुन्जरः |
जगाम सहितः भ्रात्रा मातुर् अन्तः पुरम् वशी || २-२०-८
जगाम सहितः भ्रात्रा मातुर् अन्तः पुरम् वशी || २-२०-८
Rama, who was greatly hurt, sighed like an elephant, subdued his senses and went to
his mother's palace along with Lakshmana
सो अपश्यत् पुरुषम् तत्र व्ऱ्द्धम् परम पूजितम् |
उपविष्टम् ग्ऱ्ह द्वारि तिष्ठतः च अपरान् बहून् || २-२०-९
उपविष्टम् ग्ऱ्ह द्वारि तिष्ठतः च अपरान् बहून् || २-२०-९
Rama saw a much worshipped old man sitting at the gateway of the house and many
other standing there.
द्ऱ्^ष्ट्वै तु तदा रामं ते सर्वे सहसोत्थिताः |
जयेन जयताम् श्रेष्ठम् वर्धयन्ति स्म राघवम् || २-२०-१०
जयेन जयताम् श्रेष्ठम् वर्धयन्ति स्म राघवम् || २-२०-१०
After seeing Rama, all of them rose quickly and greeted Rama the most triumphant
man, by uttering the words "May you have increased success!"
प्रविश्य प्रथमाम् कक्ष्याम् द्वितीयायाम् ददर्श सः |
ब्राह्मणान् वेद सम्पन्नान् व्ऱ्द्धान् राज्ञा अभिसत्क्ऱ्तान् || २-२०-११
ब्राह्मणान् वेद सम्पन्नान् व्ऱ्द्धान् राज्ञा अभिसत्क्ऱ्तान् || २-२०-११
Rama crossed the first gate and saw old Brahmanas who were perfect in Vedas and duly
honoured by the king.
प्रणम्य रामः तान् व्ऱ्द्धांस् त्ऱ्तीयायाम् ददर्श सः |
स्त्रियो व्ऱ्द्धाः च बालाः च द्वार रक्षण तत्पराः || २-२०-१२
स्त्रियो व्ऱ्द्धाः च बालाः च द्वार रक्षण तत्पराः || २-२०-१२
Rama offered salutation to those brahmanas and saw old women and girls, guarding the
gate in the third enclosure.
वर्धयित्वा प्रह्ऱ्ष्टाः ताः प्रविश्य च ग्ऱ्हम् स्त्रियः |
न्यवेदयन्त त्वरिता राम मातुः प्रियम् तदा || २-२०-१३
न्यवेदयन्त त्वरिता राम मातुः प्रियम् तदा || २-२०-१३
Then those women, having been delighted, greeted Rama with good word of success,
quickly entered the house and informed Kausalya about the lovely arrival of Rama .
कौसल्या अपि तदा देवी रात्रिम् स्थित्वा समाहिता |
प्रभाते तु अकरोत् पूजाम् विष्णोह् पुत्र हित एषिणी || २-२०-१४
प्रभाते तु अकरोत् पूजाम् विष्णोह् पुत्र हित एषिणी || २-२०-१४
At that time, Kausalya having spent the whole night with steadfastness, who
performing worship to Vishnu,at dawn, for the welfare of her son.
सा क्षौम वसना ह्ऱ्ष्टा नित्यम् व्रत परायणा |
अग्निम् जुहोति स्म तदा मन्त्रवत् क्ऱ्त मन्गला || २-२०-१५
अग्निम् जुहोति स्म तदा मन्त्रवत् क्ऱ्त मन्गला || २-२०-१५
Kausalya, who was interested to practise religious vows regularly was appearing
auspiciously by wearing a white silk sari and gladly performing sacrificial ceremony in a sacred
fire, by reciting vedic hymns.
प्रविश्य च तदा रामः मातुर् अन्तः पुरम् शुभम् |
ददर्श मातरम् तत्र हावयन्तीम् हुत अशनम् || २-२०-१६
ददर्श मातरम् तत्र हावयन्तीम् हुत अशनम् || २-२०-१६
Then Rama entered the auspicious mother's apartment and saw his mother performing
sacrificial ceremony in sacred fire there.
देवकार्यनिमित्तम् च तत्रापश्यत् समुद्यतम्|
दध्यक्षतम् घृतम् चैव मोदकान् हविषस्तदा || २-२०-१७
लाजान् माल्यानि शुक्लानि पायसम् कृसरम् तथा |
समिधः पूर्णकुम्भांश्छ ददर्श रघुनंदनः || २-२०-१८
दध्यक्षतम् घृतम् चैव मोदकान् हविषस्तदा || २-२०-१७
लाजान् माल्यानि शुक्लानि पायसम् कृसरम् तथा |
समिधः पूर्णकुम्भांश्छ ददर्श रघुनंदनः || २-२०-१८
There, Rama saw the articles of worship kept ready for the purpose of the sacred
ceremony like curd, unbroken rice, clarified butter, sweet meats, things fit for oblation, fried
grain, garlands made of white flowers, rice boiled in milk, mixture of rice and peas with a few
spices, sacrificial sticks, vessels full of water etc.
ताम् शुक्लक्षौमसम्वीताम् व्रतयोगेन कर्शिताम् |
तर्पयन्तीम् ददर्शाद्भिः देवताम् देववर्णिनीम् || २-२०-१९
तर्पयन्तीम् ददर्शाद्भिः देवताम् देववर्णिनीम् || २-२०-१९
Kausalya, who became lean because of observance of vows, was shining like an angel
with her white silk sari and was satiating gods by presenting to them libations by water.
सा चिरस्य आत्मजम् द्ऱ्ष्ट्वा मात्ऱ् नन्दनम् आगतम् |
अभिचक्राम सम्ह्ऱ्ष्टा किशोरम् वडवा यथा || २-२०-२०
अभिचक्राम सम्ह्ऱ्ष्टा किशोरम् वडवा यथा || २-२०-२०
By seeing her son who came after a long time and who gave delight to mother,
Kausalya was pleased and approached towards him, like a female horse approaching her young
colt.
स मातरमभिक्रान्तामुपसम्गृह्य राघवः |
परिष्वक्तश्च बाहुभ्यामुपाग्रातश्च मूर्धनि || २-२०-२१
परिष्वक्तश्च बाहुभ्यामुपाग्रातश्च मूर्धनि || २-२०-२१
Rama offered salutation to the approaching mother by touching her feet. Then, she
took him into her arms and smelt his head.
तम् उवाच दुराधर्षम् राघवम् सुतम् आत्मनः |
कौसल्या पुत्र वात्सल्यात् इदम् प्रिय हितम् वचः || २-२०-२२
कौसल्या पुत्र वात्सल्यात् इदम् प्रिय हितम् वचः || २-२०-२२
Kausalya spoke these pleasing words affectionately to her son Rama, who was
unassailable by enemies.
व्ऱ्द्धानाम् धर्म शीलानाम् राजर्षीणाम् महात्मनाम् |
प्राप्नुहि आयुः च कीर्तिम् च धर्मम् च उपहितम् कुले || २-२०-२३
प्राप्नुहि आयुः च कीर्तिम् च धर्मम् च उपहितम् कुले || २-२०-२३
"Obtain long life and glory, as obtained by the aged , the virtuous, the great
souled and the royal sages .Protect the righteousness engrained in your race"
सत्य प्रतिज्ञम् पितरम् राजानम् पश्य राघव |
अद्य एव हि त्वाम् धर्म आत्मा यौवराज्ये अभिषेक्ष्यति || २-२०-२४
अद्य एव हि त्वाम् धर्म आत्मा यौवराज्ये अभिषेक्ष्यति || २-२०-२४
"Oh,Rama ! King Dasaratha ,your father is a man of true promise. Today itself, you
will be installed as successor to the kingdom by your virtuous father."
दत्तमासनमालभ्य भोजनेन निमन्त्रितः |
मातरम् राघवः किंचित् प्रसार्य अन्जलिम् अब्रवीत् || २-२०-२५
मातरम् राघवः किंचित् प्रसार्य अन्जलिम् अब्रवीत् || २-२०-२५
Kausalya asked Rama to take food , but Rama just touched the seat offered by her and
after performing salutation to her, spoke thus to his mother.
स स्वभाव विनीतः च गौरवाच् च तदा आनतः |
प्रस्थितो दण्डकारण्यमाप्रष्टुमुपचक्रमे || २-२०-२६
प्रस्थितो दण्डकारण्यमाप्रष्टुमुपचक्रमे || २-२०-२६
That Rama , being humble in nature , became still modest due to respect for his
mother and was set about to ask her permission before setting forth his journey to Dandaka
forest.
देवि नूनम् न जानीषे महद् भयम् उपस्थितम् |
इदम् तव च दुह्खाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य च || २-२०-२७
इदम् तव च दुह्खाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य च || २-२०-२७
"Oh,mother! You do not know that a great dismay is approaching now. It brings grief
to you, to Sita and to Lakshmana"
गमिष्ये दण्डकारण्यम् किमनेनासनेन मे |
विष्टरासनयोग्यो हि कालोऽयम् मामुपस्थितः || २-२०-२८
विष्टरासनयोग्यो हि कालोऽयम् मामुपस्थितः || २-२०-२८
"I am going to Dandaka forest. Why this seat for me? Time has come for me to sit on
a seat made of Kusha grass."
चतुर्दश हि वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने |
मधु मूल फलैः जीवन् हित्वा मुनिवद् आमिषम् || २-२०-२९
मधु मूल फलैः जीवन् हित्वा मुनिवद् आमिषम् || २-२०-२९
"I shall live in a solitary forest like a sage for fourteen years, leaving off meat
and living with roots, fruits and honey".
भरताय महा राजो यौवराज्यम् प्रयच्चति |
माम् पुनर् दण्डक अरण्यम् विवासयति तापसम् || २-२०-३०
माम् पुनर् दण्डक अरण्यम् विवासयति तापसम् || २-२०-३०
"The great king is giving to Bharata the succession to kingdom and to me, however,
he is making me a sage to stay in the forest of Dandaka."
स ष्ट्चाअष्टौ च वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने |
आसेवमानो वन्यानि फलमूलैश्च चर्तयन् || २-२०-३१
आसेवमानो वन्यानि फलमूलैश्च चर्तयन् || २-२०-३१
"I have to satisfy with the things existing in the forest and subsist with roots and
fruits in a solitary forest for fourteen years."
सा निकृत्तैव सालस्य यष्टिः परशुना वने |
पपात सहसा देवी देवतेव दिवश्च्युता || २-२०-३२
पपात सहसा देवी देवतेव दिवश्च्युता || २-२०-३२
The queen Kausalya fell on the floor all at once like the branch of a tree, cut down
by an axe and as an angel dropping down from heaven.
ताम् अदुह्ख उचिताम् द्ऱ्ष्ट्वा पतिताम् कदलीम् इव |
रामः तु उत्थापयाम् आस मातरम् गत चेतसम् || २-२०-३३
रामः तु उत्थापयाम् आस मातरम् गत चेतसम् || २-२०-३३
Seeing Kausalya who was fit to be free from sorrow, Rama lifted up her, who had
fallen unconsciously on the floor like a plantain tree.
उपाव्ऱ्त्य उत्थिताम् दीनाम् वडवाम् इव वाहिताम् |
पांशु गुण्ठित सर्व अग्नीम् विममर्श च पाणिना || २-२०-३४
पांशु गुण्ठित सर्व अग्नीम् विममर्श च पाणिना || २-२०-३४
Rama touched with his hand that miserable Kausalya,whose limbs were covered with
fragrant powder and who rose like a loaded horse from the floor on which it rolled from side to
side.
सा राघवम् उपासीनम् असुख आर्ता सुख उचिता |
उवाच पुरुष व्याघ्रम् उपश्ऱ्ण्वति लक्ष्मणे || २-२०-३५
उवाच पुरुष व्याघ्रम् उपश्ऱ्ण्वति लक्ष्मणे || २-२०-३५
Kausalya, who was fit for happiness but was afflicted with grief, spoke thus to Rama
the best of men who was sitting nearby, while Lakshmana was hearing.
यदि पुत्र न जायेथा मम शोकाय राघव |
न स्म दुह्खम् अतः भूयः पश्येयम् अहम् अप्रजा || २-२०-३६
न स्म दुह्खम् अतः भूयः पश्येयम् अहम् अप्रजा || २-२०-३६
"Oh, Rama! I would not have felt this much grief if I were childless .You are born
only to produce sorrow to me."
एकएव हि वन्ध्यायाः शोको भवति मानवः |
अप्रजा अस्मि इति सम्तापो न हि अन्यः पुत्र विद्यते || २-२०-३७
अप्रजा अस्मि इति सम्तापो न हि अन्यः पुत्र विद्यते || २-२०-३७
"Oh, son! There is no other grief to a barren woman except the only worry that "I
have no sons".
न द्ऱ्ष्ट पूर्वम् कल्याणम् सुखम् वा पति पौरुषे |
अपि पुत्रे विपश्येयम् इति राम आस्थितम् मया || २-२०-३८
अपि पुत्रे विपश्येयम् इति राम आस्थितम् मया || २-२०-३८
"Oh, Rama! I have not seen any happiness or prosperity earlier, while my husband is
in power. I believed that I could see them at last when my son comes to power."
सा बहूनि अमनोज्ञानि वाक्यानि ह्ऱ्दयच्चिदाम् |
अहम् श्रोष्ये सपत्नीनाम् अवराणाम् वरा सती || २-२०-३९
अहम् श्रोष्ये सपत्नीनाम् अवराणाम् वरा सती || २-२०-३९
"I have to hear so many disagreeable words from my fellow-wives who are inferior to
me and who pierce my heart with their words though I am a better and virtuous wife among them."
अतः दुह्खतरम् किम् नु प्रमदानाम् भविष्यति |
त्वयि सम्निहिते अपि एवम् अहम् आसम् निराक्ऱ्ता || २-२०-४०
त्वयि सम्निहिते अपि एवम् अहम् आसम् निराक्ऱ्ता || २-२०-४०
"Which one will be more sorrowful to women than this unending and consuming grief
that occurred to me now?"
त्वयि सन्निहितेऽप्येवमहमासं निराकृता |
किम् पुनः प्रोषिते तात ध्रुवम् मरणम् एव मे || २-२०-४१
किम् पुनः प्रोषिते तात ध्रुवम् मरणम् एव मे || २-२०-४१
"Even when you are near by, I am being rejected. What to tell after you leave for
exile? Death indeed is certain to me."
अत्यन्तनिगृहीतास्मि भर्तुर्नित्य्मतन्त्रिता |
परिवारेण कैकेय्या समा वाप्यथवाऽवरा || २-२०-४२
परिवारेण कैकेय्या समा वाप्यथवाऽवरा || २-२०-४२
"My husband always held me down, without giving me any independence and treat me
equal to or even lower than the servants of Kaikeyi"
यो हि माम् सेवते कश्चित् अथ वा अपि अनुवर्तते |
कैकेय्याः पुत्रम् अन्वीक्ष्य स जनो न अभिभाषते || २-२०-४३
कैकेय्याः पुत्रम् अन्वीक्ष्य स जनो न अभिभाषते || २-२०-४३
Those who serve me now and those who follow me, will not speak to me, after seeing
Bharata".
नित्यक्रोधतया तस्याः कथं नु खरवादि तत् |
कैकेय्या वदनम् द्रष्टुम् पुत्र शक्ष्यामि दुर्गता || २-२०-४४
कैकेय्या वदनम् द्रष्टुम् पुत्र शक्ष्यामि दुर्गता || २-२०-४४
Oh, son! How can I, the miserable one, see the face of Kaikeyi who talks hurtingly
because of her continuous anger."
दश सप्त च वर्षाणि तव जातस्य राघव |
असितानि प्रकान्क्षन्त्या मया दुह्ख परिक्षयम् || २-२०-४५
असितानि प्रकान्क्षन्त्या मया दुह्ख परिक्षयम् || २-२०-४५
"Oh,Rama! I have been waiting for seventeen years after your second birth of thread
ceremony, with the hope that my troubles will disappear at one time or the other."
तदक्षयम् महाद्दुःखम् नोत्सहे सहितुम् चिरम् |
विप्रकारम् सपत्नीनामेवम् जीर्णापि राघव || २-२०-४६
विप्रकारम् सपत्नीनामेवम् जीर्णापि राघव || २-२०-४६
Oh, Rama! In this old age, I cannot bear insult from co-wives and this unending
sorrow for a long time.
अपश्यन्ती तव मुखम् परिपूर्णशशिप्रभम् |
कृपणा वर्तयिष्यामि कथम् कृपणजीविकाम् || २-२०-४७
कृपणा वर्तयिष्यामि कथम् कृपणजीविकाम् || २-२०-४७
"How can I the pitiable one, spend this miserable life without seeing your face
radiating like full moon."
उपवासैः च योगैः च बहुभिः च परिश्रमैः |
दुह्खम् सम्वर्धितः मोघम् त्वम् हि दुर्गतया मया || २-२०-४८
दुह्खम् सम्वर्धितः मोघम् त्वम् हि दुर्गतया मया || २-२०-४८
"You were nourished in vain by me ,the important one by fasts, by meditations, by
various difficult and painful vows ."
स्थिरम् तु हृदयम् मन्ये मम इदम् यन् न दीर्यते |
प्रावृषि इव महा नद्याः स्पृष्टम् कूलम् नव अम्भसा || २-२०-४९
प्रावृषि इव महा नद्याः स्पृष्टम् कूलम् नव अम्भसा || २-२०-४९
"My heart is not breached, as bank of a great river, struck by new water in monsoon,
by hearing this news.That is why, I feel it is strong."
मम एव नूनम् मरणम् न विद्यते |
न च अवकाशो अस्ति यम क्षये मम |
यद् अन्तको अद्य एव न माम् जिहीर्षति |
प्रसह्य सिम्हो रुदतीम् म्ऱ्गीम् इव || २-२०-५०
न च अवकाशो अस्ति यम क्षये मम |
यद् अन्तको अद्य एव न माम् जिहीर्षति |
प्रसह्य सिम्हो रुदतीम् म्ऱ्गीम् इव || २-२०-५०
"There is no death to me, indeed .I have no place in the abode of god yama who
presides over the spirits of the dead .That is why, Yama is not forcingly carrying me off like a
lion carrying off a wailing antelope."
स्थिरम् हि नूनम् हृदयम् मम आयसम् |
न भिद्यते यद् भुवि न अवदीर्यते |
अनेन दुःखेन च देहम् अर्पितम् |
ध्रुवम् हि अकाले मरणम् न विद्यते || २-२०-५१
न भिद्यते यद् भुवि न अवदीर्यते |
अनेन दुःखेन च देहम् अर्पितम् |
ध्रुवम् हि अकाले मरणम् न विद्यते || २-२०-५१
"This grief is inserted into my body. Even then, my heart is stable. It has not
broken into pieces and fallen on the floor .It is indeed made of iron. There is no untimely death,
it is certain"
इदम् तु दुःखम् यद् अनर्थकानि मे|
व्रतानि दानानि च सम्यमाः च हि |
तपः च तप्तम् यद् अपत्य कारणात् |
सुनिष्फलम् बीजम् इव उप्तम् ऊषरे || २-२०-५२
व्रतानि दानानि च सम्यमाः च हि |
तपः च तप्तम् यद् अपत्य कारणात् |
सुनिष्फलम् बीजम् इव उप्तम् ऊषरे || २-२०-५२
"I feel bad since all my religious vows, charities, restraints have all gone
waste.The austerity I performed for the sake of of -spring has gone in vain, as a seed sown in a
saline soil."
यदि हि अकाले मरणम् स्वया इच्चया |
लभेत कश्चित् गुरु दुःख कर्शितः |
गता अहम् अद्य एव परेत संसदम् |
विना त्वया धेनुर् इव आत्मजेन वै || २-२०-५३
लभेत कश्चित् गुरु दुःख कर्शितः |
गता अहम् अद्य एव परेत संसदम् |
विना त्वया धेनुर् इव आत्मजेन वै || २-२०-५३
"If a man in great distress can get premature death out of his own will, I being
separated from you ,would have attain the glory of the dead now itself like cow without the
calf."
अथापि किम् जीवित मद्य मे वृथा |
त्वया विना च्न्द्रनिभाननप्रभ |
अनुव्रजिष्यामि वनम् त्वयैव गौः |
सुदुर्बला वत्समिवानुकाङ्क्षया || २-२०-५४
त्वया विना च्न्द्रनिभाननप्रभ |
अनुव्रजिष्यामि वनम् त्वयैव गौः |
सुदुर्बला वत्समिवानुकाङ्क्षया || २-२०-५४
"Moreover, what is the use of life? Oh, Rama! With your brilliant face shining like
moon! My life is useless without you. I shall accompany you to the forest like a weak cow going
behind it's calf"
भृशम् असुखम् अमर्षिता तदा |
बहु विललाप समीक्ष्य राघवम् |
व्यसनम् उपनिशाम्य सा महत् |
सुतम् इव बद्धम् अवेक्ष्य किम्नरी || २-२०-५५
बहु विललाप समीक्ष्य राघवम् |
व्यसनम् उपनिशाम्य सा महत् |
सुतम् इव बद्धम् अवेक्ष्य किम्नरी || २-२०-५५
Then, that Kausalya looked at Rama to whom a great calamity has occurred, saw her
son bound by grief and lamented very much in various ways like a kinnara woman.
|| इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे विंशः सर्गः ||