DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > वन जन्तुयों को भगाने लक्ष्मण का पड़े पे चड़ना, भरत सहित सेना आगमन देखना
Rama hears a gigantic clamour of an army nearby and asks Lakshmana to find out what
it is. Lakshmana ascends a tree and informs Rama that Bharata's army is approaching towards their
hermitage. Lakshmana expresses his apprehension to Rama, saying that Bharata's army may be coming
there in order to kill both of them. An enraged Lakshmana says that he will kill both Bharata and
Kaikeyi together with the army.
तां तथा दर्शयित्वा तु मैथिलीं गिरिनिम्नगाम् |
निषसाद गिरिप्रस्थे सीतां मांसेन चन्दयन् || २-९६-१
निषसाद गिरिप्रस्थे सीतां मांसेन चन्दयन् || २-९६-१
Having shown Mandakini River in that manner to Seetha, the daughter of Mithila, Rama
set on the hill-side in order to gratify her appetite with a piece of flesh.
इदं मेध्यमिदं स्वादु निष्टप्तमिदमग्निना |
एवमास्ते स धर्मात्मा सीतया सह राघवः || २-९६-२
एवमास्ते स धर्मात्मा सीतया सह राघवः || २-९६-२
Rama, whose mind was devoted to righteousness stayed there with Seetha, saying;
"This meat is fresh, this is savoury and roasted in the fire."
तथा तत्र आसतः तस्य भरतस्य उपयायिनः |
सैन्य रेणुः च शब्दः च प्रादुर् आस्ताम् नभः स्पृशौ || २-९६-३
सैन्य रेणुः च शब्दः च प्रादुर् आस्ताम् नभः स्पृशौ || २-९६-३
While Rama was thus sitting there the dust and clamour of Bharata's army, which was
approaching, ascended into the sky.
एतस्मिन्न् अन्तरे त्रस्ताः शब्देन महता ततः |
अर्दिता यूथपा मत्ताः सयूथा दुद्रुवुर् दिशः || २-९६-४
अर्दिता यूथपा मत्ताः सयूथा दुद्रुवुर् दिशः || २-९६-४
Meanwhile, frightened by that gigantic clamour, the leaders of elephants and other
animal - troops, in rut, were tormented and fled in different directions from there.
स तम् सैन्य समुद्भूतम् शब्दम् शुश्रव राघवः |
तामः च विप्रद्रुतान् सर्वान् यूथपान् अन्ववैक्षत || २-९६-५
तामः च विप्रद्रुतान् सर्वान् यूथपान् अन्ववैक्षत || २-९६-५
Rama heard that sound generated from the army and also saw all those leaders of the
animal-flock, running away from there.
तामः च विद्रवतो दृष्ट्वा तम् च श्रुत्वा स निह्स्वनम् |
उवाच रामः सौमित्रिम् लक्ष्मणम् दीप्त तेजसम् || २-९६-६
उवाच रामः सौमित्रिम् लक्ष्मणम् दीप्त तेजसम् || २-९६-६
Seeing those animals running away and hearing that clamour, Rama spoke to Lakshmana
(son of Sumitra) of burning courage as follows:
हन्त लक्ष्मण पश्य इह सुमित्रा सुप्रजाः त्वया |
भीम स्तनित गम्भ्हिरः तुमुलः श्रूयते स्वनः || २-९६-७
भीम स्तनित गम्भ्हिरः तुमुलः श्रूयते स्वनः || २-९६-७
"Alas! O, Lakshmana! Sumitra is blessed with a noble son in you. Here is heard a
tumultuous sound as terrific as that of a roaring cloud. See what it is."
गजयूथानि वारण्ये महिषा वा महावने |
वित्रासिता मृगाह् सिंहैः सहसा प्रद्रुता दिशः २-९६-८
वित्रासिता मृगाह् सिंहैः सहसा प्रद्रुता दिशः २-९६-८
"The lordly elephants in the forest, the buffaloes in the great woods and the wild
beasts frightened by lions are suddenly running away in various directions."
राजा वा राज मात्रो वा मृगयाम् अटते वने |
अन्यद् वा श्वा पदम् किंचित् सौमित्रे ज्नातुम् अर्हसि || २-९६-९
अन्यद् वा श्वा पदम् किंचित् सौमित्रे ज्नातुम् अर्हसि || २-९६-९
"O, Lakshmana! You ought to find out whether it is a king or a prince roaming for a
hunt or some other savage beast."
सुदुश्चरो गिरिश्चायं पक्षिणामपि लक्ष्मण |
सर्वम् एतद् यथा तत्त्वम् अचिराज् ज्नातुम् अर्हसि || २-९६-१०
सर्वम् एतद् यथा तत्त्वम् अचिराज् ज्नातुम् अर्हसि || २-९६-१०
"O, Lakshmana! This mountain is difficult of access even to birds. You ought to find
out soon, all this in an accurate manner."
स लक्ष्मणः सम्त्वरितः सालम् आरुह्य पुष्पितम् |
प्रेक्षमाणो दिशः सर्वाः पूर्वाम् दिशम् अवैक्षत || २-९६-११
प्रेक्षमाणो दिशः सर्वाः पूर्वाम् दिशम् अवैक्षत || २-९६-११
Lakshmana quickly ascended a Sala tree in flowering and looking towards all
directions, saw towards eastern side.
उदन् मुखः प्रेक्षमाणो ददर्श महतीम् चमूम् |
रथ अश्व गज सम्बाधाम् यत्तैर् युक्ताम् पदातिभिः || २-९६-१२
रथ अश्व गज सम्बाधाम् यत्तैर् युक्ताम् पदातिभिः || २-९६-१२
Looking in northern direction, Lakshmana saw a huge army, full of chariots, steeds
and elephants accompanied by smart foot-soldiers.
ताम् अश्व गज सम्पूर्णाम् रथ ध्वज विभूषिताम् |
शशंस सेनाम् रामाय वचनम् च इदम् अब्रवीत् || २-९६-१३
शशंस सेनाम् रामाय वचनम् च इदम् अब्रवीत् || २-९६-१३
Lakshmana informed Rama about that army which was full of horses, elephants and
chariots decorated with flags and spoke the following words also.
अग्निम् संशमयतु आर्यः सीता च भजताम् गुहाम् |
सज्यम् कुरुष्व चापम् च शरामः च कवचम् तथा || २-९६-१४
सज्यम् कुरुष्व चापम् च शरामः च कवचम् तथा || २-९६-१४
"O, honourable brother! Extinguish the fire. Let Seetha occupy a hiding place. Make
your bow ready with a bow-string and arrows. Wear an armour."
तम् रामः पुरुष व्याघ्रो लक्ष्मणम् प्रत्युवाच ह |
अन्ग अवेक्षस्व सौमित्रे कस्य एताम् मन्यसे चमूम् || २-९६-१५
अन्ग अवेक्षस्व सौमित्रे कस्य एताम् मन्यसे चमूम् || २-९६-१५
Rama the tiger among men replied to Lakshmana, saying: "O, Lakshmana! See, whose
army do you think is this?"
एवम् उक्क्तः तु रामेण लक्ष्माणो वाक्यम् अब्रवीत् |
दिधक्षन्न् इव ताम् सेनाम् रुषितः पावको यथा || २-९६-१६
दिधक्षन्न् इव ताम् सेनाम् रुषितः पावको यथा || २-९६-१६
Hearing Rama's words, Lakshmana was irritated like a fire and spoke the following
words, as though he was wishing to scorch the army.
सम्पन्नम् राज्यम् इग्च्छमः तु व्यक्तम् प्राप्य अभिषेचनम् |
आवाम् हन्तुम् समभ्येति कैकेय्या भरतः सुतः || २-९६-१७
आवाम् हन्तुम् समभ्येति कैकेय्या भरतः सुतः || २-९६-१७
"Bharata, Kaikeyi's son, having obtained coronation and desirous of making the
kingdom free of enemies, is coming here to kill both of us. It is clear."
एष वै सुमहान् श्रीमान् विटपी सम्प्रकाशते |
विराजत्य् उद्गत स्कन्धः कोविदार ध्वजो रथे || २-९६-१८
विराजत्य् उद्गत स्कन्धः कोविदार ध्वजो रथे || २-९६-१८
"The gigantic and glorious tree with superb branches is shining over there
prominently. The ensign bearing the device of a kovidara (pomegranate) tree is shining on that
chariot."
भजन्त्य् एते यथा कामम् अश्वान् आरुह्य शीघ्रगान् |
एते भ्राजन्ति सम्हृष्टा जगान् आरुह्य सादिनः || २-९६-१९
एते भ्राजन्ति सम्हृष्टा जगान् आरुह्य सादिनः || २-९६-१९
Among the cavalry, some are cavorting merrily on their swift horses, while others
are beaming with delight, mounted on their elephants.
गृहीत धनुषौ च आवाम् गिरिम् वीर श्रयावहे |
अथवेहैव तिष्ठावः सन्नद्धावुद्यतायुधौ २-९६-२०
अथवेहैव तिष्ठावः सन्नद्धावुद्यतायुधौ २-९६-२०
"O, warrior! Let us take up our bows and ascend the mountain or let us stay here
itself, fully prepared with our weapons in our hands."
अपि नौ वशम् आगग्च्छेत् कोविदार ध्वजो रणे |
अपि द्रक्ष्यामि भरतम् यत् कृते व्यसनम् महत् || २-९६-२१
त्वया राघव सम्प्राप्तम् सीतया च मया तथा |
अपि द्रक्ष्यामि भरतम् यत् कृते व्यसनम् महत् || २-९६-२१
त्वया राघव सम्प्राप्तम् सीतया च मया तथा |
"O, Rama! Will that flag with the insignia of a Kovidara tree come into our
subjugation? Can we see Bharata, because of whom a great misfortune has occurred to you, to Seetha
and to me?"
यन् निमित्तम् भवान् राज्याच् च्युतो राघव शाश्वतीम् |
सम्प्राप्तो अयम् अरिर् वीर भरतो वध्य एव मे || २-९६-२२
सम्प्राप्तो अयम् अरिर् वीर भरतो वध्य एव मे || २-९६-२२
"O, Rama the warrior! By the reason of whom you were deprived of an eternal kingdom,
such Bharata as a foe who is coming here, deserves to be slain by me."
भरतस्य वधे दोषम् न अहम् पश्यामि राघव |
पूर्व अपकारिणम् हत्वा न ह्यधर्मेण युज्यते || २-९६-२३
पूर्व अपकारिणम् हत्वा न ह्यधर्मेण युज्यते || २-९६-२३
"O, Rama! I see no sin in slaying Bharata. None is charged with unlawfulness, if one
strikes down an aggressor."
पूर्वापकारी भरतस्य्तक्तधर्मश्च राघव |
एतस्मिन्न् निहते कृत्स्नाम् अनुशाधि वसुंधराम् || २-९६-२४
एतस्मिन्न् निहते कृत्स्नाम् अनुशाधि वसुंधराम् || २-९६-२४
"Bharata is the assailant and his death is legitimate. He being dead, you will rule
the entire earth."
अद्य पुत्रम् हतम् सम्ख्ये कैकेयी राज्य कामुका |
मया पश्येत् सुदुह्ख आर्ता हस्ति भग्नम् इव द्रुमम् || २-९६-२५
मया पश्येत् सुदुह्ख आर्ता हस्ति भग्नम् इव द्रुमम् || २-९६-२५
"Let Kaikeyi, who is craving for the kingdom see, with great sorrow, her son slain
by me today in battle, as a tree is crushed down by an elephant."
कैकेयीम् च वधिष्यामि सानुबन्धाम् सबान्धवाम् |
कलुषेण अद्य महता मेदिनी परिमुच्यताम् || २-९६-२६
कलुषेण अद्य महता मेदिनी परिमुच्यताम् || २-९६-२६
"I shall kill Kaikeyi too along with her friend the hunch-back and other
accomplices. Let the earth today be relieved of a great sinner."
अद्य इमम् सम्यतम् क्रोधम् असत्कारम् च मानद |
मोक्ष्यामि शत्रु सैन्येषु कक्षेषु इव हुत अशनम् || २-९६-२७
मोक्ष्यामि शत्रु सैन्येषु कक्षेषु इव हुत अशनम् || २-९६-२७
"O, warrior bestowing an honour! Today in the concentrated fury that injustice has
kindled I shall scatter the enemy - battalions as a fire consumes the dry wood."
अद्य एतच् चित्र कूटस्य काननम् निशितैः शरैः |
चिन्दन् शत्रु शरीराणि करिष्ये शोणित उक्षितम् || २-९६-२८
चिन्दन् शत्रु शरीराणि करिष्ये शोणित उक्षितम् || २-९६-२८
"Today, with my sharpened arrows, I shall slay the bodies of my foes and make this
forest of Chitrakuta overflow with blood."
शरैर् निर्भिन्न हृदयान् कुन्जरामः तुरगामः तथा |
श्वापदाः परिकर्षन्तु नराः च निहतान् मया || २-९६-२९
श्वापदाः परिकर्षन्तु नराः च निहतान् मया || २-९६-२९
"The elephants and horses whose breasts were laid open with my darts and the men too
struck down by me, be dragged about by savage beasts."
शराणाम् धनुषः च अहम् अनृणो अस्मि महा वने |
ससैन्यम् भरतम् हत्वा भविष्यामि न संशयः || २-९६-३०
ससैन्यम् भरतम् हत्वा भविष्यामि न संशयः || २-९६-३०
"By killing Bharata together with his army in this great forest, I shall discharge
my debt to my bow and arrows."
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे षण्णवतितमः सर्गः