DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > सीता, राम और लक्ष्मण का पुरवासियों को सोता छोडके वनगमन
Having reached the banks of Tamasa river and thinking of the plight of the people of
Ayodhya, Rama passes the night on the banks of Tamasa river. Waking up in the meantime, Rama
instructs the charioteer to drive the chariot in such a way as to elude the citizens and lead them
to think that the chariot had turned back towards Ayodhya instead of proceeding towards the forest.
He then ascends the chariot along with Sita and Lakshmana and went ahead to the forest.
ततः तु तमसा तीरम् रम्यम् आश्रित्य राघवः |
सीताम् उद्वीक्ष्य सौमित्रिम् इदम् वचनम् अब्रवीत् || २-४६-१
सीताम् उद्वीक्ष्य सौमित्रिम् इदम् वचनम् अब्रवीत् || २-४६-१
Then Rama taking his position at the banks of Tamasa river and looking at Sita,
spoke to Lakshmana as follows :
इयम् अद्य निशा पूर्वा सौमित्रे प्रस्थिता वनम् |
वन वासस्य भद्रम् ते स न उत्कण्ठितुम् अर्हसि || २-४६-२
वन वासस्य भद्रम् ते स न उत्कण्ठितुम् अर्हसि || २-४६-२
"Oh, Lakshmana! We have been sent to the forest. Today is the first night of our
residence in the forest .You ought not feel anxious. May all be well with you!"
पश्य शून्यानि अरण्यानि रुदन्ति इव समन्ततः |
यथा निलयम् आयद्भिर् निलीनानि मृग द्विजैः || २-४६-३
यथा निलयम् आयद्भिर् निलीनानि मृग द्विजैः || २-४६-३
"Look here: As the animals and birds are returning to their respective abodes
seeking for shelter, the desolate woods seem to be crying from all sides"
अद्य अयोध्या तु नगरी राज धानी पितुर् मम |
सस्त्री पुंसा गतान् अस्मान् शोचिष्यति न संशयः || २-४६-४
सस्त्री पुंसा गतान् अस्मान् शोचिष्यति न संशयः || २-४६-४
"Now, the city of Ayodhya the capital of my father with its men and women will
lament about us that have departed (to the forest). There is no doubt"
अनुरक्ता हि मनुजा राजानम् बहुभिर्गुणैः |
त्वाम् च माम् च नरव्याघ्र शत्रघ्नभरतौ तथा || २-४६-५
त्वाम् च माम् च नरव्याघ्र शत्रघ्नभरतौ तथा || २-४६-५
"Oh, tiger among men! The citizens (of Ayodhya) are indeed having affection to the
king no less than to you and myself, as also to Bharata and Satrughna, for many of our
virtues."
पितरम् चानुशोचामि मातरम् च यशस्विनीम् |
अपि वानौध भवेताम् तु रुदन्तौ तावभीक्ष्णशः || २-४६-६
अपि वानौध भवेताम् तु रुदन्तौ तावभीक्ष्णशः || २-४६-६
"I feel repented for my father and my illustrious mother. I fear whether they will
become even blind, by weeping incessantly."
भरतः खलु धर्म आत्मा पितरम् मातरम् च मे |
धर्म अर्थ काम सहितैः वाक्यैः आश्वासयिष्यति ||२-४६-७
धर्म अर्थ काम सहितैः वाक्यैः आश्वासयिष्यति ||२-४६-७
"Bharata, the virtuous man, can indeed console my father and mother by his kind
words."
भरतस्य आनृशंसत्वम् संचिन्त्य अहम् पुनः पुनः |
न अनुशोचामि पितरम् मातरम् च अपि लक्ष्मण || २-४६-८
न अनुशोचामि पितरम् मातरम् च अपि लक्ष्मण || २-४६-८
"Oh,Lakshmana! Thinking of Bharata's kindness again and again, I do not grieve for
our father and mother"
त्वया कार्यम् नर व्याघ्र माम् अनुव्रजता कृतम् |
अन्वेष्टव्या हि वैदेह्या रक्षण अर्थे सहायता || २-४६-९
अन्वेष्टव्या हि वैदेह्या रक्षण अर्थे सहायता || २-४६-९
"Oh, Lakshmana, tiger among men! You have done well by accompanying me, as
otherwise, a help would have to be sought for by me for protecting Seetha"
अद्भिर् एव तु सौमित्रे वत्स्याम्य् अद्य निशाम् इमाम् |
एतद्द् हि रोचते मह्यम् वन्ये अपि विविधे सति || २-४६-१०
एतद्द् हि रोचते मह्यम् वन्ये अपि विविधे सति || २-४६-१०
" Oh, Lakshmana! I shall live on water alone tonight. Though there are various kinds
of wild fruits and roots, this is indeed a liking for me"
एवम् उक्त्वा तु सौमित्रम् सुमन्त्रम् अपि राघवः |
अप्रमत्तः त्वम् अश्वेषु भव सौम्य इति उवाच ह || २-४६-११
अप्रमत्तः त्वम् अश्वेषु भव सौम्य इति उवाच ह || २-४६-११
Thus telling Lakshmana, Rama spoke also to Sumantra as follows: "Oh, gentle man!
Attend to the horses carefully."
सो अश्वान् सुमन्त्रः सम्यम्य सूर्ये अस्तम् समुपागते |
प्रभूत यवसान् कृत्वा बभूव प्रत्यनन्तरः || २-४६-१२
प्रभूत यवसान् कृत्वा बभूव प्रत्यनन्तरः || २-४६-१२
The sun having completely set, Sumantra tied up the horses, supplied them with
abundant grass and immediately stood nearest (to Rama).
उपास्यतु शिवाम् संध्याम् दृष्ट्वा रात्रिम् उपस्थिताम् |
रामस्य शयनम् चक्रे सूतः सौमित्रिणा सह || २-४६-१३
रामस्य शयनम् चक्रे सूतः सौमित्रिणा सह || २-४६-१३
Having worshipped the beautiful evening twilight and having seen the night come
nearer, Sumantra along with Lakshmana made the bed for Rama.
ताम् शय्याम् तमसा तीरे वीक्ष्य वृक्ष दलैः कृताम् |
रामः सौमित्रिणाम् सार्धम् सभार्यः सम्विवेश ह || २-४६-१४
रामः सौमित्रिणाम् सार्धम् सभार्यः सम्विवेश ह || २-४६-१४
Seeing that bed made of leaves of a tree on the bank of Tamasa river with the help
of Lakshmana, Rama along with his wife laid down on it.
सभार्यम् सम्प्रसुप्तम् तम् भ्रातरम् वीक्ष्य लक्ष्मणः |
कथयाम् आस सूताय रामस्य विविधान् गुणान् || २-४६-१५
कथयाम् आस सूताय रामस्य विविधान् गुणान् || २-४६-१५
Seeing that brother sleeping along with his wife, Lakshmana narrated Rama's various
virtues to Sumantra.
जाग्रतः हि एव ताम् रात्रिम् सौमित्रेर् उदितः रविः |
सूतस्य तमसा तीरे रामस्य ब्रुवतः गुणान् || २-४६-१६
सूतस्य तमसा तीरे रामस्य ब्रुवतः गुणान् || २-४६-१६
WhileLakshmana was thus recounting Rama's excellences to Sumantra, keeping awake
that whole night at the bank of Tamasa river, the sun rose.
गो कुल आकुल तीरायाः तमसायाः विदूरतः |
अवसत् तत्र ताम् रात्रिम् रामः प्रकृतिभिः सह || २-४६-१७
अवसत् तत्र ताम् रात्रिम् रामः प्रकृतिभिः सह || २-४६-१७
At a good distance from Tamasa river, whose banks were crowded with herds of cows,
Rama passed that night there with the citizens.
उत्थाय तु महा तेजाः प्रकृतीस् ता निशाम्य च |
अब्रवीद् भ्रातरम् रामः लक्ष्मणम् पुण्य लक्षणम् || २-४६-१८
अब्रवीद् भ्रातरम् रामः लक्ष्मणम् पुण्य लक्षणम् || २-४६-१८
Getting up from the bed and seeing those citizens, Rama with an extraordinary
splendor, spoke to his brother, Lakshmana who was endowed with auspicious bodily marks:
अस्मद् व्यपेक्षान् सौमित्रे निरपेक्षान् गृहेष्व् अपि |
वृक्ष मूलेषु संसुप्तान् पश्य लक्ष्मण साम्प्रतम् || २-४६-१९
वृक्ष मूलेषु संसुप्तान् पश्य लक्ष्मण साम्प्रतम् || २-४६-१९
"Observe, Oh Lakshmana, the citizens full of longing for us, unmindful even of their
homes, sleeping together at the roots of trees, Oh, the son of Sumitra!"
यथा एते नियमम् पौराः कुर्वन्ति अस्मन् निवर्तने |
अपि प्राणान् असिष्यन्ति न तु त्यक्ष्यन्ति निश्चयम् || २-४६-२०
अपि प्राणान् असिष्यन्ति न तु त्यक्ष्यन्ति निश्चयम् || २-४६-२०
"From the way in which these citizens are making coercion to take us back (to
Ayodhya), it seems they will even lay down their lives, but in no case would give up their
resolve"
यावद् एव तु संसुप्ताः तावद् एव वयम् लघु |
रथम् आरुह्य गच्चामः पन्थानम् अकुतः भयम् || २-४६-२१
रथम् आरुह्य गच्चामः पन्थानम् अकुतः भयम् || २-४६-२१
"Till which time the citizens are asleep, within that time, let us quickly mount the
chariot and take a route which has no fear from any quarter"
अतः भूयो अपि न इदानीम् इक्ष्वाकु पुर वासिनः |
स्वपेयुर् अनुरक्ता माम् वृष्क मूलानि संश्रिताः || २-४६-२२
स्वपेयुर् अनुरक्ता माम् वृष्क मूलानि संश्रिताः || २-४६-२२
"From this the citizens of Ayodhya (the ancient capital of Ikshvaku), who are
longing for me, may not sleep as of now, at the roots of trees again and again"
पौरा हि आत्म कृतात् दुह्खात् विप्रमोच्या नृप आत्मजैः |
न तु खल्व् आत्मना योज्या दुह्खेन पुर वासिनः || २-४६-२३
न तु खल्व् आत्मना योज्या दुह्खेन पुर वासिनः || २-४६-२३
"The residents of city should indeed be made free of their suffering brought about
by (citizens) themselves, by the sons of their rulers. The citizens should on no account be
burdened with hardship caused by (princes) them selves as is our case."
अब्रवील् लक्ष्मणो रामम् साक्षात् धर्मम् इव स्थितम् |
रोचते मे महा प्राज्ञ क्षिप्रम् आरुह्यताम् इति || २-४६-२४
रोचते मे महा प्राज्ञ क्षिप्रम् आरुह्यताम् इति || २-४६-२४
Lakshmana replied as follows to Rama, who is standing firm like righteousness
personified: "Oh, wise brother! What you say is agreeable to me. (Pray) ascend the chariot
quickly"
अथ रामोऽब्रवीच्छ्रीमान् सुमन्त्रम् युज्यताम् रथः |
गमिष्यामि ततोऽरण्यम् गच्छ श्रीघ्रमितः प्रभो || २-४६-२५
गमिष्यामि ततोऽरण्यम् गच्छ श्रीघ्रमितः प्रभो || २-४६-२५
Then, the glorious Rama spoke to the charioteer as follows: "Oh, capable man! Keep
the chariot ready. I shall proceed to the forest. Let us go quickly from here."
सूतः ततः सम्त्वरितः स्यन्दनम् तैः हय उत्तमैः |
योजयित्वा अथ रामाय प्रान्जलिः प्रत्यवेदयत् || २-४६-२६
योजयित्वा अथ रामाय प्रान्जलिः प्रत्यवेदयत् || २-४६-२६
Then, Sumantra quickly fastened the chariot to its excellent horses and thereafter
submitted with joined palms to Rama (as follows):
अयम् युक्तो महाबाहो रथस्ते रथिनाम् वर |
त्वमारोहस्व भद्रम् ते ससीतः सहलक्ष्मणः || २-४६-२७
त्वमारोहस्व भद्रम् ते ससीतः सहलक्ष्मणः || २-४६-२७
"Oh, mighty armed prince! Your chariot is kept ready. You ascend it along with Sita
and with Lakshmana, Oh jewel among car-warriors! May prosperity attend you"
तम् स्यन्दनमधिष्ठाय राघवः सपरिच्छदः |
शीघ्रगामाकुलावर्ताम् तमसामतरन्नदीम् || २-४६-२८
शीघ्रगामाकुलावर्ताम् तमसामतरन्नदीम् || २-४६-२८
Rama mounted the chariot with all necessaries (like bow, armor, quiver, spade,
basket, and so on) and crossed the swift flowing Tamasa river, thickly set with whirl- pools.
स सम्तीर्य महाबाहुः श्रीमान् शिवमकण्टकम् |
प्रापद्यत महामार्गमभयम् भयदर्शिनाम् || २-४६-२९
प्रापद्यत महामार्गमभयम् भयदर्शिनाम् || २-४६-२९
Having duly crossed the stream, the glorious Rama the mighty armed reached a great
road free from obstacles and safe even for those who are apprehensive of danger.
मोहन अर्थम् तु पौराणाम् सूतम् रामः अब्रवीद् वचः |
उदन् मुखः प्रयाहि त्वम् रथम् आस्थाय सारथे || २-४६-३०
मुहूर्तम् त्वरितम् गत्वा निर्गतय रथम् पुनः |
यथा न विद्युः पौरा माम् तथा कुरु समाहितः || २-४६-३१
उदन् मुखः प्रयाहि त्वम् रथम् आस्थाय सारथे || २-४६-३०
मुहूर्तम् त्वरितम् गत्वा निर्गतय रथम् पुनः |
यथा न विद्युः पौरा माम् तथा कुरु समाहितः || २-४६-३१
In order to elude the citizens, Rama spoke to Sumantra as follows: "Oh, charioteer!
You mount the chariot and go northward. Proceed for a while quickly and bring back the chariot
again. Remaining careful, do it in such a way that the citizens may not be able to locate me"
रामस्य वचनम् श्रुत्वा तथा चक्रे स सारथिः |
प्रत्यागम्य च रामस्य स्यन्दनम् प्रत्यवेदयत् || २-४६-३२
प्रत्यागम्य च रामस्य स्यन्दनम् प्रत्यवेदयत् || २-४६-३२
Hearing Rama's advice, the charioteer made a round of the chariot as he was
suggested and on returning, reported to Rama about the arrival of the chariot.
तौ सम्प्रयुक्तम् तु रथम् समासित्थौ |
तदा ससीतौ रघवंशवर्धनौ |
प्रचोदयामास ततस्तुरम्गमान् |
स सारथिर्येन पथा तपोवनम् || २-४६-३३
तदा ससीतौ रघवंशवर्धनौ |
प्रचोदयामास ततस्तुरम्गमान् |
स सारथिर्येन पथा तपोवनम् || २-४६-३३
Then, Rama and Lakshmana(the promoters of the race of Raghu) along with Sita
ascended the chariot yoked together. The charioteer urged the horses along the route by which they
can reach a grove suited to the practice of austerities.
ततः समास्थाय रथम् महारथः
ससारथिर्धाशरथिर्वनम् ययौ |
उदङ्मुखम् तम् तु रथम् चकार स |
प्रयाणमाङ्गश्यनिवितदर्शनात् || २-४६-३४
ससारथिर्धाशरथिर्वनम् ययौ |
उदङ्मुखम् तम् तु रथम् चकार स |
प्रयाणमाङ्गश्यनिवितदर्शनात् || २-४६-३४
However, Sumantra placed that chariot by facing it to the north, for he saw omens
auspicious for journey (in that quarter). Rama (son of Dasaratha) the mighty car-warrior, along
with the charioteer mounted the chariot and proceeded to the forest.
इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे ष्ट्चत्वारिंशः सर्गः