DONATE NOW - UPI
युद्ध-काण्ड > श्री राम के जीवित होने का सुनकर रावण का धूम्राक्ष को भेजना
Hearing the rejoicing cries of the monkeys, Ravana asks some demons to discover the
cause of that rejoicing. The demons mount the rampart and discover that Rama and Lakshmana have
been relieved of the shackle of arrows. They come to Ravana and inform that the two brothers Rama
and Lakshmana are alive and appear like two strong elephants in the battle-field. Ravana then calls
Dhumraksha, a demon and asks him to go with an army and kill Rama, Lakshmana and the monkeys
Dhumraksha along with his army enters the western gate of Lanks where the army-chief Hanuman is
stationed. While Dhumraksha advances in the battle-field, he observes several bad omens and feels
disturbed.
तेषाम् सुतुमुलम् शब्दम् वानराणाम् तरस्विनाम् |
नर्दताम् राक्षसैह् सार्धम् तदा शुश्राव रावणः || ६-५१-१
नर्दताम् राक्षसैह् सार्धम् तदा शुश्राव रावणः || ६-५१-१
That tumultuous sound, set up by the monkeys who were full of martial ardour,
arrested the attention of Ravana and his demons."
स्निग्ध गम्भीर निर्घोषम् श्रुत्वा स निनदम् भृशम् |
सचिवानाम् ततस् तेषाम् मध्ये वचनम् अब्रवीत् || ६-५१-२
सचिवानाम् ततस् तेषाम् मध्ये वचनम् अब्रवीत् || ६-५१-२
Hearing that mighty clamour, sounding smooth and deep, Ravana spoke to his ministers
who surrounded him."
यथा असौ सम्प्रहृष्टानाम् वानराणाम् समुत्थितः |
बहूनाम् सुमहान् नादो मेघानाम् इव गर्जताम् || ६-५१-३
व्यक्तम् सुमहती प्रीतिर् एतेषाम् न अत्र संशयः |
तथा हि विपुलैर् नादैश् चुक्षुभे वरुण आलयः || ६-५१-४
बहूनाम् सुमहान् नादो मेघानाम् इव गर्जताम् || ६-५१-३
व्यक्तम् सुमहती प्रीतिर् एतेषाम् न अत्र संशयः |
तथा हि विपुलैर् नादैश् चुक्षुभे वरुण आलयः || ६-५१-४
"A great uproar, resembling the rumbling of clouds, has arisen from that horde of
rejoiced monkeys. Undoubtedly their joy is great, their mighty roars are agitating the briny ocean
itself."
तौ तु बद्धौ शरैस् तीष्क्णैर् भ्रातरौ राम लक्ष्मणौ |
अयम् च सुमहान् नादह् शन्काम् जनयति इव मे || ६-५१-५
अयम् च सुमहान् नादह् शन्काम् जनयति इव मे || ६-५१-५
"Those two brothers Rama and Lakshmana were tied by sharp arrows. This sound of a
great magnitude being heard by me, is begetting an apprehension in me."
एवम् च वचनम् च उक्त्वा मन्त्रिणो राक्षस ईश्वरः |
उवाच नैरृतांस् तत्र समीप परिवर्तिनः || ६-५१-६
उवाच नैरृतांस् तत्र समीप परिवर्तिनः || ६-५१-६
Having spoken thus to his ministers, Ravana the Lord of Demons said to his demons
who stood round him there (as follows)
ज्नायताम् तूर्णम् एतषाम् सर्वेषाम् वन चारिणाम् |
शोक काले समुत्पन्ने हर्ष कारणम् उत्थितम् || ६-५१-७
शोक काले समुत्पन्ने हर्ष कारणम् उत्थितम् || ६-५१-७
"You immediately discover from what cause this general rejoicing among all these
monkeys coming for the their present grievous situation!'
तथा उक्तास् तेन सम्भ्रान्ताह् प्राकारम् अधिरुह्य ते |
ददृशुह् पालिताम् सेनाम् सुग्रीवेण महात्मना || ६-५१-८
तौ च मुक्तौ सुघोरेण शर बन्धेन राघवौ |
समुत्थितौ महा भागौ विषेदुह् प्रेक्ष्य राक्षसाः || ६-५१-९
ददृशुह् पालिताम् सेनाम् सुग्रीवेण महात्मना || ६-५१-८
तौ च मुक्तौ सुघोरेण शर बन्धेन राघवौ |
समुत्थितौ महा भागौ विषेदुह् प्रेक्ष्य राक्षसाः || ६-५१-९
Thus commanded by Ravana, they mounted the rampart very briskly and saw the army
lead by the high-souled Sugreeva and also the highly fortunate Rama and Lakshmana who were relieved
of the terrific shackle of arrow a and risen up together. All the demons felt desponded on seeing
it."
सम्त्रस्त हृदया सर्वे प्राकाराद् अवरुह्य ते |
विवर्ण रक्षनाः घोरा राक्षस इन्द्रम् उपस्थिताः || ६-५१-१०
विवर्ण रक्षनाः घोरा राक्षस इन्द्रम् उपस्थिताः || ६-५१-१०
With their hearts trembling with fear and faces turning pale, all those terrific
demons descended from the rampart and approached Ravana."
तद् अप्रियम् दीन मुखा रावणस्य निशा चराः |
कृत्स्नम् निवेदयाम् आसुर् यथावद् वाक्य कोविदाः || ६-५१-११
कृत्स्नम् निवेदयाम् आसुर् यथावद् वाक्य कोविदाः || ६-५१-११
With downcast faces, those demons skilled in speech, faithfully informed Ravana of
those unpleasant tidings, saying:
यौ ताव् इन्द्रजिता युद्धे भ्रातरौ राम लक्ष्मणौ |
निबद्धौ शर बन्धेन निष्प्रकम्प भुजौ कृतौ || ६-५१-१२
विमुक्तौ शर बन्धेन तौ दृश्येते रण अजिरे |
पाशान् इव गजाउ चित्त्वा गज इन्द्र सम विक्रमौ || ६-५१-१३
निबद्धौ शर बन्धेन निष्प्रकम्प भुजौ कृतौ || ६-५१-१२
विमुक्तौ शर बन्धेन तौ दृश्येते रण अजिरे |
पाशान् इव गजाउ चित्त्वा गज इन्द्र सम विक्रमौ || ६-५१-१३
"The two brothers, Rama and Lakshmana, whom Indrajit had bound with his benumbing
shafts and whose arms he had pinioned, are free from the arrows which paralyzed them and now appear
on the field of battle, as two strong elephants who have snapped their fetters."
तत् श्रुत्वा वचनम् तेषाम् राक्षस इन्द्रो महा बलः |
चिन्ता शोक समाक्रान्तो विषण्ण वदनो अब्रवीत् || ६-५१-१४
चिन्ता शोक समाक्रान्तो विषण्ण वदनो अब्रवीत् || ६-५१-१४
Hearing their words, the might Ravana was filled with anxiety and fury. His face
became pale (and he spoke as follows):
घोरैर् दत्त वरैर् बद्धौ शरैर् आशी विष उमपैः |
अमोघैह् सूर्य सम्काशैह् प्रमथ्य इन्द्रजिता युधि || ६-५१-१५
तम् अस्त्र बन्धम् आसाद्य यदि मुक्तौ रिपू मम |
संशयस्थम् इदम् सर्वम् अनुपश्याम्य् अहम् बलम् || ६-५१-१६
अमोघैह् सूर्य सम्काशैह् प्रमथ्य इन्द्रजिता युधि || ६-५१-१५
तम् अस्त्र बन्धम् आसाद्य यदि मुक्तौ रिपू मम |
संशयस्थम् इदम् सर्वम् अनुपश्याम्य् अहम् बलम् || ६-५१-१६
"If my adversaries, having thus been bound by Indrajit are freed, despite their
injuries in battle by his formidable arrows which were infallible those rare boons, resembling
serpents, bright as the sun, I perceive my entire army in jeopardy."
निष्फलाह् खलु सम्वृत्ताह् शरा वासुकि तेजसः |
आदत्तम् यैस् तु सम्ग्रामे रिपूणाम् मम जीवितम् || ६-५१-१७
आदत्तम् यैस् तु सम्ग्रामे रिपूणाम् मम जीवितम् || ६-५१-१७
"Those very arrows, bright as fire, which in battle have taken the life of my
enemies, have now been rendered void indeed!"
एवम् उक्त्वा तु सम्क्रुद्धो निश्वसन्न् उरगो यथा |
अब्रवीद् रक्षसाम् मध्ये धूम्र अक्षम् नाम राकसम् || ६-५१-१८
अब्रवीद् रक्षसाम् मध्ये धूम्र अक्षम् नाम राकसम् || ६-५१-१८
Having spoken thus in furious tones, hissing like a snake, he addressed a demon
called Dhumraksha who was seated amidst the demons and said."
बलेन महता युक्तो रक्षसाम् भीम कर्मणाम् |
त्वम् वधाय अभिनिर्याहि रामस्य सह वानरैः || ६-५१-१९
त्वम् वधाय अभिनिर्याहि रामस्य सह वानरैः || ६-५१-१९
"You, with a terrific prowess, go quickly with a considerable force of demons and
slay Rama, Lakshmana and his monkeys."
एवम् उक्तस् तु धूम्र अक्षो राक्षस इन्द्रेण धीमता |
कृत्वा प्रणामम् सम्हृष्टो निर्जगाम नृप आलयात् || ६-५१-२०
कृत्वा प्रणामम् सम्हृष्टो निर्जगाम नृप आलयात् || ६-५१-२०
Thus commanded by Ravana, the intelligent Dhumraksha, going past from there, quickly
departed front her royal palace."
अभिनिष्क्रम्य तद् द्वारम् बल अध्यक्षम् उवाच ह |
त्वरयस्व बलम् तूर्णम् किम् चिरेण युयुत्सतः || ६-५१-२१
त्वरयस्व बलम् तूर्णम् किम् चिरेण युयुत्सतः || ६-५१-२१
Having crossed that gate, he spoke to the General of the Forces as follows:
"Mobilize the army. Hasten quickly. What need is there for the delay?"
धूम्र अक्षस्य वचह् श्रुत्वा बल अध्यक्षो बल अनुगः |
बलम् उद्योजयाम् आस रावणस्य आज्नया द्रुतम् || ६-५१-२२
बलम् उद्योजयाम् आस रावणस्य आज्नया द्रुतम् || ६-५१-२२
Hearing the words of Dhumraksha, the general of forces, having the army which
followed him, kept the army ready quickly, as per Ravana's command."
ते बद्ध घण्टा बलिनो घोर रूपा निशा चराः |
विनर्दमानाह् सम्हृष्टा धूम्र अक्षम् पर्यवारयन् || ६-५१-२३
विनर्दमानाह् सम्हृष्टा धूम्र अक्षम् पर्यवारयन् || ६-५१-२३
Those strong demons of terrific form, making sounds with bells hung on their bodies,
joyously surrounded Dhumraksha."
विविध आयुध हस्ताश् च शूल मुद्गर पाणयः |
गदाभिह् पट्टसैर् दण्डैर् आयसैर् मुसलैर् भृशम् || ६-५१-२४
परिघैर् भिण्डि पालैश् च भल्लैह् प्रासैह् परश्वधैः |
निर्ययू राक्षसा घोरा नर्दन्तो जलदा यथा || ६-५१-२५
गदाभिह् पट्टसैर् दण्डैर् आयसैर् मुसलैर् भृशम् || ६-५१-२४
परिघैर् भिण्डि पालैश् च भल्लैह् प्रासैह् परश्वधैः |
निर्ययू राक्षसा घोरा नर्दन्तो जलदा यथा || ६-५१-२५
Furnished with every kind of weapon, brandishing spears, hammers, maces, harpoons,
sticks, iron cudgels, bars, clubs, javelins, missiles, nooses and axes, those terrible demons
sallied forth with the noise of thunder."
रथैह् कवचिनस् त्व् अन्ये ध्वजैश् च समलम्कृतैः |
सुवर्ण जाल विहितैह् खरैश् च विविध आननैः || ६-५१-२६
हयैः परम शीघ्रैश् च गज इन्द्रैश् च मद उत्कटैः |
निर्ययू राक्षस व्याघ्रा व्याघ्रा;इव दुरासदाः || ६-५१-२७
सुवर्ण जाल विहितैह् खरैश् च विविध आननैः || ६-५१-२६
हयैः परम शीघ्रैश् च गज इन्द्रैश् च मद उत्कटैः |
निर्ययू राक्षस व्याघ्रा व्याघ्रा;इव दुरासदाः || ६-५१-२७
Clad in mail, mounted on chariots that were magnificently dressed with flags and
decorated with bands of pure gold, harnessed to mules of many heads or steeds of exceeding
fleetness or elephants in furious rut, some other excellent demons went forth like veritable
tigers."
मृग सिम्ह मुखैर् युक्तम् खरैह् कनक भूषणैः |
आरुरोह रथम् दिव्यम् धूम्र अक्षह् खर निस्वनः || ६-५१-२८
आरुरोह रथम् दिव्यम् धूम्र अक्षह् खर निस्वनः || ६-५१-२८
Dhumraksha, with a mule-like clatter, set out in a celestial chariot to which mules
adorned with gold and heads of deer and lions were hitched."
स निर्यातो महा वीर्यो धूम्र अक्षो राक्षसैर् वृतः |
प्रहसन् पश्चिम द्वारम् हनूमान् यत्र यूथपः || ६-५१-२९
प्रहसन् पश्चिम द्वारम् हनूमान् यत्र यूथपः || ६-५१-२९
That Dhumraksha of mighty prowess, surrounded by demons, set forth amidst mocking
laughter, through the western gate where the army-chief Hanuman was stationed."
रथप्रवरमास्थाय खरयुक्तं खरस्वनम् |
प्रयान्तम् तु महा घोरम् राक्षसम् भीम दर्शनम् || ६-५१-३०
अन्तरिक्ष गताह् क्रूराह् शकुनाह् प्रत्यवारयन् |
प्रयान्तम् तु महा घोरम् राक्षसम् भीम दर्शनम् || ६-५१-३०
अन्तरिक्ष गताह् क्रूराह् शकुनाह् प्रत्यवारयन् |
As he mounted and advanced in an excellent chariot harnessed to mules, whose voices
he emulated, birds of ill-omen in the sky obstructed that advancing demon of very terrible and
fearful appearance."
रथ शीर्षे महा भीमो गृध्रश् च निपपात ह || ६-५१-३१
ध्वज अग्रे ग्रथिताश् चैव निपेतुह् कुणप अशनाः |
ध्वज अग्रे ग्रथिताश् चैव निपेतुह् कुणप अशनाः |
A highly terrible vulture alighted on the top of his chariot, while those devourers
of corpses clustered on the point of his standard."
रुधिर आर्द्रो महान् श्वेतह् कबन्धह् पतितो भुवि || ६-५१-३२
विस्वरम् च उत्सृजन् नादम् धूम्र अक्षस्य समीपतः |
ववर्ष रुधिरम् देवह् संचचाल च मेदिनी || ६-५१-३३
विस्वरम् च उत्सृजन् नादम् धूम्र अक्षस्य समीपतः |
ववर्ष रुधिरम् देवह् संचचाल च मेदिनी || ६-५१-३३
Streming with blood, a huge decapitated trunk fell to earth, emitting inarticulate
noise in Dhumraksha's vicinity and the sky rained down blood. The earth trembled."
प्रतिलोमम् ववौ वायुर् निर्घात सम निस्वनः |
तिमिर ओघ आवृतास् तत्र दिशश् च न चकाशिरे || ६-५१-३४
तिमिर ओघ आवृतास् तत्र दिशश् च न चकाशिरे || ६-५१-३४
The wind with noise resembling a thunder blew adversely. Every quarter, obscured by
abundant darkness, did not dazzle."
स तु उत्पातांस् ततो दृष्ट्वा राक्षसानाम् भय आवहान् |
प्रादुर् भूतान् सुघोरांश् च धूम्र अक्षो व्यथितो अभवत् || ६-५१-३५
मुमुहू राक्षसाः सर्वे धूम्राक्षस्य पुरःसराः |
प्रादुर् भूतान् सुघोरांश् च धूम्र अक्षो व्यथितो अभवत् || ६-५१-३५
मुमुहू राक्षसाः सर्वे धूम्राक्षस्य पुरःसराः |
Seeing those terrible amones that appeared in all their horror to the demons,
Dhumraksha became perturbed. Terror seized all the demons who were advancing in front of
Dhumraksha."
ततः सुभीमो बहुभिर् निशा चरैर् |
र्वृतो अभिनिष्क्रम्य रण उत्सुको बली |
ददर्श ताम् राघव बाहु पालिताम् |
समुद्र कल्पाम् बहु वानरीम् चमूम् || ६-५१-३६
र्वृतो अभिनिष्क्रम्य रण उत्सुको बली |
ददर्श ताम् राघव बाहु पालिताम् |
समुद्र कल्पाम् बहु वानरीम् चमूम् || ६-५१-३६
Then, Dhumraksha, the highly terrible and strong demon, surrounded by a multitude of
demons, eager to enter into combat, set out and beheld that army of a multitude of monkeys,
resembling a flood, protected by the arms of Rama."
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये युद्धकाण्डे एकपञ्चशः सर्गः