DONATE NOW - UPI
युद्ध-काण्ड > हनुमानजी द्वारा शूम्रक्ष का वध
Dhumraksha along with army attacks the monkeys. A tumultuous battle ensued between
the demons and the monkeys. The battle reached frightful proportions in that both the monkeys and
demons were killed in large numbers. When Dhumraksha pounced on Hanuman, the latter shattered
Dhumraksha's chariot to pieces. Lifting his mace, Dhumraksha fights with Hanuman, who in turn hits
him on his head and kills him.
धूम्र अक्षम् प्रेक्ष्य निर्यान्तम् राक्षसम् भीम निस्वनम् |
विनेदुर् वानराह् सर्वे प्रहृष्टा युद्ध कान्क्षिणः || ६-५२-१
विनेदुर् वानराह् सर्वे प्रहृष्टा युद्ध कान्क्षिणः || ६-५२-१
Beholding the demon, Dhumraksha of terrible prowess coming forth, all the monkeys
waiting for the war, roared with joy."
तेषाम् तु तुमुलम् युद्धम् सम्जज्ने हरि रक्षसाम् |
अन्योन्यम् पादपैर् घोरैर् निघ्नतम् शूल मुद्गरैः || ६-५२-२
अन्योन्यम् पादपैर् घोरैर् निघ्नतम् शूल मुद्गरैः || ६-५२-२
A highly tumultuous battle was seen between those monkeys and demons, who were
slaying each other, with terrible trees, lances and maces."
राक्षसैर् वानरा घोरा विनिकृत्ताह् समन्ततः |
वानरै राक्षसाश् च अपि द्रुमैर् भूमौ समी कृताः || ६-५२-३
वानरै राक्षसाश् च अपि द्रुमैर् भूमौ समी कृताः || ६-५२-३
The terrible monkeys were moved down on all sides by the demons. The demon too were
levelled down to the earth with trees by the monkeys."
राक्षसाश् च अपि सम्क्रुद्धा वानरान् निशितैह् शरैः |
विव्यधुर् घोर सम्काशैह् कन्क पत्रैर् अजिह्मगैः || ६-५२-४
विव्यधुर् घोर सम्काशैह् कन्क पत्रैर् अजिह्मगैः || ६-५२-४
Enraged with anger, the demons, on their part, paralyzed the monkeys with sharp and
frightful arrows, going as straight as wings of eagle."
ते गदाभिसः च भीमाभिह् पट्टसैह् कूट मुद्गरैः |
घोरैसः च परिघैसः चित्रैस् त्रिशूलैसः च अपि संशितैः || ६-५३-५
विदार्यमाणा रक्षोभिर् वानरास् ते महा बलाः |
अमर्षाज् जनित उद्धर्षासः चक्रुः कर्माण्य् अभीतवत् || ६-५२-६
घोरैसः च परिघैसः चित्रैस् त्रिशूलैसः च अपि संशितैः || ६-५३-५
विदार्यमाणा रक्षोभिर् वानरास् ते महा बलाः |
अमर्षाज् जनित उद्धर्षासः चक्रुः कर्माण्य् अभीतवत् || ६-५२-६
While being torn asunder by the demons with terrible maces, spears, hammers,
frightful iron bars and variegated tridents, the mighty monkeys fearlessly accomplished their tasks
with an excitement born of anger."
शर निर्भिन्न गात्रास् ते शूल निर्भिन्न देहिनः |
जगृहुस् ते द्रुमांस् तत्र शिलाश् च हरि यूथपाः || ६-५२-७
जगृहुस् ते द्रुमांस् तत्र शिलाश् च हरि यूथपाः || ६-५२-७
While their bodies were split up by the tridents and their limbs broken by arrows,
those leaders of monkeys took up trees and rocks there to fight."
ते भीम वेगा हरयो नर्दमानास् ततस् ततः |
ममन्थू राक्षसान् भीमान् नामानि च बभाषिरे || ६-५२-८
ममन्थू राक्षसान् भीमान् नामानि च बभाषिरे || ६-५२-८
Those terribly swift monkeys, roaring aloud harassed the valiant demons at all
places, by calling out their names."
तद् बभूव अद्भुतम् घोरम् युद्धम् वानर रक्षसाम् |
शिलाभिर् विविधाभिश् च बहु शाखैश् च पादपैः || ६-५२-९
शिलाभिर् विविधाभिश् च बहु शाखैश् च पादपैः || ६-५२-९
That awful battle with all kinds of rocks and trees furnished with many branches
between monkeys and demons appeared wonderful."
राक्षसा मथिताह् केचिद् वानरैर् जित काशिभिः |
ववर्षू रुधिरम् केचिन् मुखै रुधिर भोजनाः || ६-५२-१०
ववर्षू रुधिरम् केचिन् मुखै रुधिर भोजनाः || ६-५२-१०
Some demons were crushed by monkeys, who conquered fear and some blood-sucking
demons vomited blood from their mouths."
पार्श्वेषु दारिताह् केचित् केचिद् राशी कृता द्रुमैः |
शिलाभिसः चूर्णिताः केचित् केचिद् दन्तैर् विदारिताः || ६-५२-११
शिलाभिसः चूर्णिताः केचित् केचिद् दन्तैर् विदारिताः || ६-५२-११
Some demons were slashed open at their sides. Some were formed into a heap by the
trees. Some others were crushed by stones and yet others torn to pieces by the monkeys teeth."
ध्वजैर् विमथितैर् भग्नैः खरैश् च विनिपातितैः |
रथैर् विध्वंसितैसः च अपि पतितै रजनी चरैः || ६-५२-१२
रथैर् विध्वंसितैसः च अपि पतितै रजनी चरैः || ६-५२-१२
With their standards crushed and broken, their swords snapped and their chariots
overturned, some demons were perturbed."
गजेन्द्रैः पर्वताकारैः पर्वताग्रैर्वनौकसाम् |
मथितैर्वाजिभिः कीर्णम् सारोहैर्वसुधातलम् || ६-५२-१३
मथितैर्वाजिभिः कीर्णम् सारोहैर्वसुधातलम् || ६-५२-१३
Crushed by the great rocks of monkeys, the earth was scattered with corpses of great
elephants resembling hills and horses with their riders."
वानरैर् भीम विक्रान्तैर् आप्लुत्य आप्लुत्य वेगितैः |
राक्षसाः करजैस् तीक्ष्णैर् मुखेषु विनिकर्तिताः || ६-५२-१४
राक्षसाः करजैस् तीक्ष्णैर् मुखेषु विनिकर्तिताः || ६-५२-१४
The monkeys of terrific prowess rushed upon the demons, flinging themselves upon
them with great bounds horizontically and vertically and scratching their faces with their sharp
nails."
विवर्ण वदना भूयो विप्रकीर्ण शिरो रुहाः |
मूढाः शोणित गन्धेन निपेतुर् धरणी तले || ६-५२-१५
मूढाः शोणित गन्धेन निपेतुर् धरणी तले || ६-५२-१५
With their faces dejected very much, their hair torn out and maddened by the smell
of blood, those demons fell on the ground."
नये तु परम क्रुद्धा राक्षसा भीम विक्रमाः |
तलैर् एव अभिधावन्ति वज्र स्पर्श समैर् हरीन् || ६-५२-१६
तलैर् एव अभिधावन्ति वज्र स्पर्श समैर् हरीन् || ६-५२-१६
Some other demons of exceeding valour, who were enraged, very much, ran up towards
the monkeys to attack them with their palms having a diamond-like blow."
वनरैर् आपतन्तस् ते वेगिता वेगवत्तरैः |
मुष्टिभिसः चरणैर् दन्तैः पादपैसः चाप पोथिताः || ६-५२-१७
मुष्टिभिसः चरणैर् दन्तैः पादपैसः चाप पोथिताः || ६-५२-१७
The monkeys, receiving that sharp shock, with even a greater ferocity, crushed the
demons with blows of their fists, feet teeth and trees."
सन्यम् तु विद्रुतम् दृष्ट्वा धूम्र अक्षो राक्षस ऋषभः |
रोषेण कदनम् चक्रे वानराणाम् युयुत्सताम् || ६-५२-१८
रोषेण कदनम् चक्रे वानराणाम् युयुत्सताम् || ६-५२-१८
Seeing his army routed, Dhumraksha that lion among the demons, in his anger began to
create a blood-shed of the monkeys wishing to fight."
प्रासैः प्रमथिताः केचिद् वानराः शोणित स्रवाः |
मुद्गरैर् आहताः केचित् पतिता धरणी तले || ६-५२-१९
मुद्गरैर् आहताः केचित् पतिता धरणी तले || ६-५२-१९
Some monkeys pierced with spears lost rivers of blood while others struck down by
blows of axe, fell to the earth's surface."
परिघैर् मथितह् केचिद् भिण्डि पालैर् विदारिताः |
पट्टसैर् आहताह् केचिद् विह्वलन्तो गत असवः || ६-५२-२०
पट्टसैर् आहताह् केचिद् विह्वलन्तो गत असवः || ६-५२-२०
Some were crushed by iron bars, others torn by harpoons, some others pierced by
javelins, all exhausted and lost their lives."
केचिद् विनिहता भूमौ रुधिर आर्द्रा वन ओकसः |
केचिद् विद्राविता नष्टाह् सम्क्रुद्धै राक्षसैर् युधि || ६-५२-२१
केचिद् विद्राविता नष्टाह् सम्क्रुद्धै राक्षसैर् युधि || ६-५२-२१
Slain in battle by infuriated demons, some monkeys, drenched with blood, fell on the
ground and some others disappeared, having been driven away."
विभिन्न हृदयाः केचिद् एक पार्श्वेन शायिताः |
विदारित अस्त्र शूलै च केचिद् आन्त्रैर् विनिस्रुताः || ६-५२-२२
विदारित अस्त्र शूलै च केचिद् आन्त्रैर् विनिस्रुताः || ६-५२-२२
With pierced hearts, some monkeys were made to lie down on one side. Some were torn
asunder by tridents that even their intestines came out."
तत् सुभीमम् महद् युद्धम् हरि राकस सम्कुलम् |
प्रबभौ शस्त्र बहुलम् शिला पादप सम्कुलम् || ६-५२-२३
प्रबभौ शस्त्र बहुलम् शिला पादप सम्कुलम् || ६-५२-२३
That mighty battle assumed most awful proportions in that monkeys and demons were
crammed with rocks, trees and multitude of weapons."
धनुर् ज्या तन्त्रि मधुरम् हिक्का ताल समन्वितम् |
मन्द्र स्तनित सम्गीतम् युद्ध गान्धर्वम् आबभौ || ६-५२-२४
मन्द्र स्तनित सम्गीतम् युद्ध गान्धर्वम् आबभौ || ६-५२-२४
With the bow-strings as the tuneful lute, the neighing of horses as a measure rhythm
and the trumpeting of elephants as the vocal music, the whole battle resembled a symphony."
धूम्र अक्षस् तु धनुष् पाणिर् वानरान् रण मूर्धनि |
हसन् विद्रावयाम् आस दिशस् तान् शर वृष्टिभिः || ६-५२-२५
हसन् विद्रावयाम् आस दिशस् तान् शर वृष्टिभिः || ६-५२-२५
Dhumraksha on his part, wielding a bow in his hand and laughing at the battle-front,
made those monkeys to run away to all the quarters by a shower of his arrows."
धूम्र अक्षेण अर्दितम् सैन्यम् व्यथितम् दृश्य मारुतिः |
अभ्यवर्तत सम्क्रुद्धह् प्रगृह्य विपुलाम् शिलाम् || ६-५२-२६
अभ्यवर्तत सम्क्रुद्धह् प्रगृह्य विपुलाम् शिलाम् || ६-५२-२६
Seeing the army perturbed due to tormented by Dhumraksha, Hanuman was enraged and
turned towards him, taking a gigantic rock in his hands."
क्रोधाद् द्विगुण ताम्र अक्षह् पितृ तुल्य पराक्रमः |
शिलाम् ताम् पातयाम् आस धूम्र अक्षस्य रथम् प्रति || ६-५२-२७
शिलाम् ताम् पातयाम् आस धूम्र अक्षस्य रथम् प्रति || ६-५२-२७
Hanuman, who was equal in strength to his father, with his eyes inflamed with anger,
flung the rock on the chariot of Dhumraksha."
आपतन्तीम् शिलाम् दृष्ट्वा गदाम् उद्यम्य सम्भ्रमात् |
रथाद् आप्लुत्य वेगेन वसुधायाम् व्यतिष्ठत || ६-५२-२८
रथाद् आप्लुत्य वेगेन वसुधायाम् व्यतिष्ठत || ६-५२-२८
Beholding the befalling rock, Dhumraksha lifting his mace hurriedly, jumped down
speedily from the chariot and stood there on the earth."
सा प्रमथ्य रथम् तस्य निपपात शिला भुवि |
सचक्र कूबरम् साश्वम् सध्वजम् सशर आसनम् || ६-५२-२९
सचक्र कूबरम् साश्वम् सध्वजम् सशर आसनम् || ६-५२-२९
Shattering his chariot with its wheels, its pole, its crest along with banner and
bows, that rock rolled down to the ground."
स भन्क्त्वा तु रथम् तस्य हनूमान् मारुत आत्मजः |
रक्षसाम् कदनम् चक्रे सस्कन्ध विटपैर् द्रुमैः || ६-५२-३०
रक्षसाम् कदनम् चक्रे सस्कन्ध विटपैर् द्रुमैः || ६-५२-३०
Thereafter, Hanuman the son of Maruta (the wind-god), after breaking the chariot,
destroyed the demons with trunks of trees furnished with their branches."
विभिन्न शिरसो भूत्वा राक्षसाह् शोणित उक्षिताः |
द्रुमैः प्रमथितासः च अन्ये निपेतुर् धरणी तले || ६-५२-३१
द्रुमैः प्रमथितासः च अन्ये निपेतुर् धरणी तले || ६-५२-३१
With their heads crushed, the demons were drenched with blood. Some others were
crunched by the trees and fell down to the earth."
विद्राव्य राक्षसम् सैन्यम् हनूमान् मारुत आत्मजः |
गिरेः शिखरम् आदाय धूम्र अक्षम् अभिदुद्रुवे || ६-५२-३२
गिरेः शिखरम् आदाय धूम्र अक्षम् अभिदुद्रुवे || ६-५२-३२
Having driven away the army of demons, Hanuma born of Maruta, breaking off the peak
of a mountain, ran towards Dhumraksha."
तम् आपतन्तम् धूम्र अक्षो गदाम् उद्यम्य वीर्यवान् |
विनर्दमानः सहसा हनूमन्तम् अभिद्रवत् || ६-५२-३३
विनर्दमानः सहसा हनूमन्तम् अभिद्रवत् || ६-५२-३३
The valiant Dhumraksha lifted his mace and making a roaring sound, ran towards that
Hanuman who was rushing on him suddenly."
ततः क्रुद्धस् तु वेगेन गदाम् ताम् बहु कण्टकाम् |
पातयाम् आस धूम्र अक्षो मस्तके तु हनूमतः || ६-५२-३४
पातयाम् आस धूम्र अक्षो मस्तके तु हनूमतः || ६-५२-३४
Thereafter, Dhumraksha with an outrage, brought down that mace studded with
countless spikes on the head of that Hanuma."
ताडितह् स तया तत्र गदया भीम रूपया |
स कपिर् मारुत बलस् तम् प्रहारम् अचिन्तयन् || ६-५२-३५
धूम्र अक्षस्य शिरो मध्ये गिरि शृन्गम् अपातयत् |
स कपिर् मारुत बलस् तम् प्रहारम् अचिन्तयन् || ६-५२-३५
धूम्र अक्षस्य शिरो मध्ये गिरि शृन्गम् अपातयत् |
That Hanuman, who was endowed with an energy similar to the wind, was in no way
disturbed by that blow but struck Dhumraksha on the middle of his skull with his rocky peak."
स विह्वलित सर्व अन्गो गिरि शृन्गेण ताडितः || ६-५२-३६
पपात सहसा भूमौ विकीर्ण;इव पर्वतः |
पपात सहसा भूमौ विकीर्ण;इव पर्वतः |
That Dhumraksha, struck by the rocky peak, which shattered all his limbs, soon fell
down on the ground like a mountain crumbling."
धूम्र अक्षम् निहतम् दृष्ट्वा हत शेषा निशा चराः || ६-५२-३७
त्रस्ताः प्रविविशुर् लन्काम् वध्यमानाः प्लवम् गमैः |
त्रस्ताः प्रविविशुर् लन्काम् वध्यमानाः प्लवम् गमैः |
Seeing Dhumraksha having been killed, the demons left surviving were frightened of
being killled by the monkeys and re entered Lanka."
स तु पवन सुतो निहत्य शत्रुम् |
क्षतज वहाह् सरितश् च सम्विकीर्य |
रिपु वध जनित श्रमो महात्मा |
मुदम् अगमत् कपिभिश् च पूज्यमानः || ६-५२-३८
क्षतज वहाह् सरितश् च सम्विकीर्य |
रिपु वध जनित श्रमो महात्मा |
मुदम् अगमत् कपिभिश् च पूज्यमानः || ६-५२-३८
That illustrious Hanuman the son of Pavana having destroyed his enemies, causing
rivers of blood to flow, weary of slaughter of the enemies, with delight, received the cordial
felicitations by the monkeys."
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये युद्धकाण्डे द्विपञ्चशः सर्गः