DONATE NOW - UPI
युद्ध-काण्ड > विभीषण द्वारा कुम्भकरण का राम को परिचय
Rama sees Kumbhakarna with a colossal body and enquires Vibhishana about a report of
him. Then Vibhishana apprises Rama about Kumbhakarna and narrates his story of his getting curse
from Brahma, imprecating him to sleep apparently Vibhishana adds that on an appeal from Ravana
Brahma relaxed the curse saying that Kumbhakarna would keep sleeping for every six months and then
waking up for a day in a year Vibhishana informs Rama that Ravana got Kumbhakarna awakened and is
sending now to the battle. Rama then orders Neela the commander-in-cheif to marshal his entire army
of monkeys in their appropriate positions in Lanka. On hearing Rama's orders the army of monkeys
start their fighting operation.
ततो रामो महातेजा धनुरादाय वीर्यवान् |
किरीटिनम् महाकायम् कुम्भकर्णम् ददर्श ह || ६-६१-१
किरीटिनम् महाकायम् कुम्भकर्णम् ददर्श ह || ६-६१-१
Having taken his bow, Rama of great brilliance and prowess, then beheld the bulky
Kumbhakarna, adorned with a diadem."
तम् दृष्ट्वा राक्षसश्रेष्ठम् पर्वताकारदर्शनम् |
क्रममाणमिवाकाशम् पुरा नारायणम् प्रभुम् || ६-६१-२
क्रममाणमिवाकाशम् पुरा नारायणम् प्रभुम् || ६-६१-२
Seeing that paramount demon, whose appearance was in the form of a mountain and
looking like Lord Narayana (the son of the original Man); taking strides across space, (manifested
in the form of Trivikrama, who measured the whole universe in a couple of strides) Rama became
vigilant."
सतोयाम्बुदसम्काशम् काञ्चनाङ्गदभूषणम् |
दृष्ट्वा पुनः प्रदुद्राव वानराणाम् महाचमूः || ६-६१-३
दृष्ट्वा पुनः प्रदुद्राव वानराणाम् महाचमूः || ६-६१-३
Beholding him again, who was appear like a rainy black cloud and wearing a golden
bracelet as an ornament on his upper arm, that huge army of monkeys took to their heels in full
speed."
विद्रुताम् वाहिनीम् दृष्ट्वा वर्धमानम् च राक्षसम् |
सविस्मितमिदम् रामो विभीषणमुवाच ह || ६-६१-४
सविस्मितमिदम् रामो विभीषणमुवाच ह || ६-६१-४
Seeing the army running away and the demon increasing his body, Rama with a
surprise, spoke to vibhishana as follows:
कोऽसु पर्वतसम्काशः किरीटी हरिलोचनः |
लङ्कायाम् दृश्येते वीरः सविद्युदिव तोयदः || ६-६१-५
लङ्कायाम् दृश्येते वीरः सविद्युदिव तोयदः || ६-६१-५
"This eminent demon, appearing as a mountain, with a diadem and tawmy eyes and
looking like a cloud with a flash of lightning, is seen in Lanka. Who is he?"
पृथिव्याम् केतुभूतोऽसौ महानेकोऽत्र दृश्यते |
यम् दृष्ट्वा वानराः सर्वे विद्रवन्ति यतस्ततः || ६-६१-६
यम् दृष्ट्वा वानराः सर्वे विद्रवन्ति यतस्ततः || ६-६१-६
"He alone with a huge body here on this earth, is appearing like a solitary meteror,
by seeing whom all the monkeys are running away hither and thither."
आचक्ष्व सुमहान् कोऽसौ रक्षो वा यदि वासुरः |
न मयैवम्विधम् भूतम् दृष्टपूर्वम् कदाचन || ६-६१-७
न मयैवम्विधम् भूतम् दृष्टपूर्वम् कदाचन || ६-६१-७
"Who is he with such a colossal body? Tell me whether he is a demon or an evil
spirit. I have not seen such a creature earlier at any time."
सम्पृष्टो राजपुत्रेण रामेणाक्लिष्टकर्मणा |
विभीषणो महाप्राज्ञः काकुत्थ्समिदमब्रवीत् || ६-६१-८
विभीषणो महाप्राज्ञः काकुत्थ्समिदमब्रवीत् || ६-६१-८
Thus asked by Rama the prince, who was unweary in action, the highly intelligent
Vibhishana replied to Rama as follows:
येन वैवस्वतो युद्धे वासवश्च पराजितः |
सैष विश्रवसः पुत्रः कुम्भकर्णः प्रतापवान् || ६-६१-९
अस्य प्रमाणसदृशो राक्षसोऽन्यो न विद्यते |
सैष विश्रवसः पुत्रः कुम्भकर्णः प्रतापवान् || ६-६१-९
अस्य प्रमाणसदृशो राक्षसोऽन्यो न विद्यते |
"He is the powerful Kumbhakarna, the son of Visravasa. He conquered Yama and Indra
in battle. Tehre is no other demon, corresponding to the size of his body."
एतेन देवा युधि दानवाश्च |
यक्षाभुजम्गाः पिशिताशनाश्च |
गंधर्वविद्याधरपन्नगाश्च |
सहस्रशो राघव सम्प्रभग्नाः || ६-६१-१०
यक्षाभुजम्गाः पिशिताशनाश्च |
गंधर्वविद्याधरपन्नगाश्च |
सहस्रशो राघव सम्प्रभग्नाः || ६-६१-१०
"O Rama! He conquered thousands of celestials, demons, a class of demi-gods, serpent
demons, ogres, Gandharvas teh celestial musicians, Vidyadharas the celestials artistes and Kinnaras
(the semi-divine beings with the human form and the head of a horse) in battle."
शूलपाणिं विरूपाक्षम् कुम्भकर्णम् महाबलम् |
हन्तुम् न शेकुस्त्रिंदशाः कालोऽयमिति मोहिताः || ६-६१-११
हन्तुम् न शेकुस्त्रिंदशाः कालोऽयमिति मोहिताः || ६-६१-११
"Seeing the mighty Kumbharana with ghastly eyes and a spear in hand, the celestials
were not able to kill him, having confused to think that he was yama the god of Death."
प्रकृत्या ह्येष तेजस्वी कुम्भकर्णो महाबलः |
अन्येषाम् राक्षसेंद्राणाम् वरदानकृतम् बलम् || ६-६१-१२
अन्येषाम् राक्षसेंद्राणाम् वरदानकृतम् बलम् || ६-६१-१२
"This Kumbhakarna, by his very nature, is energetic and mighty. The strength of the
other demon-chiefs is attributable to boons (granted on request by gods)."
एतेन जातमात्रेण क्षुधार्तेन महात्मना |
भक्षितानि सहस्राणि सत्त्वानाम् सुबहून्यपि || ६-६१-१३
भक्षितानि सहस्राणि सत्त्वानाम् सुबहून्यपि || ६-६१-१३
"Soon after his birth, this great-souled demon, afflicted as he was by hunger, ate
thousands of living creatures."
तेषु सम्भक्ष्यमाणेषु प्रजा भयनि पीडिताः |
यान्ति स्म शरणम् शक्रम् तमप्यर्थम् न्यवेदयन् || ६-६१-१४
यान्ति स्म शरणम् शक्रम् तमप्यर्थम् न्यवेदयन् || ६-६१-१४
"While the living being were being eaten, the frightened people sought refuge with
Indra and even reported the matter about him."
स कुम्भकर्णम् कुपितो महेन्द्रो
जघान वज्रेण शितेन वज्री |
स शक्रवज्रभिहतो महात्मा |
चचाल कोपाच्च भृशम् ननाद || ६-६१-१५
जघान वज्रेण शितेन वज्री |
स शक्रवज्रभिहतो महात्मा |
चचाल कोपाच्च भृशम् ननाद || ६-६१-१५
That Mahendra wielding a thunder-bolt was enraged and struck Kumbhakarna with his
weapon of the white thunderbolt. The great souled Kumbhakarna struck by Indra's thunderbolt was
quite agitatated at it and roared loudly with anger."
तस्य नानद्यमानस्य कुम्भकर्णस्य रक्षसः |
श्रुत्वा निनादम् वित्रस्ताः प्रजा भूयो वितत्रसुः || ६-६१-१६
श्रुत्वा निनादम् वित्रस्ताः प्रजा भूयो वितत्रसुः || ६-६१-१६
"Hearing the roar of that Kumbakarna, the demon, wh was howling loudly, the
grigthened people were further frightened."
ततः क्रुद्धो महेन्द्रस्य कुम्भकर्णो महाबलः |
निष्कृष्यैरावताद्दन्तम् जघानोरसि वासवम् || ६-६१-१७
निष्कृष्यैरावताद्दन्तम् जघानोरसि वासवम् || ६-६१-१७
"Enraged as he was on Mahendra, the mighty Kumbhakarna then pulled out a tusk of
Airavata, Indra's elephant and struck it into Indra's chest."
कुम्भकर्णप्रहारार्तो विजज्वाल स वासवः |
ततो विषेदुः सहसा देवा ब्रह्मर्षिदानवाः || ६-६१-१८
प्रजाभिः सह शक्रश्च ययौ स्थानम् स्वयम्भूवः |
ततो विषेदुः सहसा देवा ब्रह्मर्षिदानवाः || ६-६१-१८
प्रजाभिः सह शक्रश्च ययौ स्थानम् स्वयम्भूवः |
"That Devendra, tormented by the hit of Kumbhakarna, was burning with rage. The
celestials, Brahmanical sages and demons were suddenly aggrieved. Even Indra with his people went
to the abode of Brahma the Lord of creation."
कुम्भकर्णस्य दौरात्म्यम् शशंसुस्ते प्रजापतेः || ६-६१-१९
प्रजानाम् भक्षणम् चापि धर्षणम् च दिवौकसाम् |
आश्रमध्वंसनम् चापि परस्त्रीहरणम् तथा || ६-६१-२०
प्रजानाम् भक्षणम् चापि धर्षणम् च दिवौकसाम् |
आश्रमध्वंसनम् चापि परस्त्रीहरणम् तथा || ६-६१-२०
"They informed about the evil-mind of Kumbhakarna to Brahma, how he devoured the
living creatures, his assault on celestials, the destroyal of hermitages and his taking away of
others' wives."
एवम् प्रजा यदि त्वेष भक्षयिष्यति नित्यशः |
अचिरेणैव कालेन शून्यो लोको भविष्यति || ६-६१-२१
अचिरेणैव कालेन शून्यो लोको भविष्यति || ६-६१-२१
"If he eats away the created beings continuously like this, the world will become
desolate just soon after some time."
वासवस्य वचः श्रुत्वा सर्वलोकपितामहः |
रक्षांस्यावाहयामास कुम्भकर्णम् ददर्श ह || ६-६१-२२
रक्षांस्यावाहयामास कुम्भकर्णम् ददर्श ह || ६-६१-२२
"On hearing the words of Indra, Brahama, the great grandfather of the entire world,
called for the demons and saw Kumbhakarna too along with them."
कुम्भकर्णम् समीक्ष्यैव वितत्रास प्रजापतिः |
कुम्भकर्णमथाश्वस्तः स्वयम्भूरिदमब्रवीत् || ६-६१-२३
कुम्भकर्णमथाश्वस्तः स्वयम्भूरिदमब्रवीत् || ६-६१-२३
"Just on seeing Kumbhakarna even Brahma was frightened. Thereafter on restoring his
confidence, Brahma cursed Kumbhakarna as follows:
ध्रुवम् लोकविनाशाय पौलस्त्येनासि निर्मितः |
तस्मात्त्वमद्यप्रभृति मृतकल्पः शयिष्यसे || ६-६१-२४
तस्मात्त्वमद्यप्रभृति मृतकल्पः शयिष्यसे || ६-६१-२४
"It is sure that you were created by visravasa for the destroyal of people. On that
account, you will be sleeping apparently dead from now onwards."
ब्रह्मशापाभिभूतोऽथ निपपाताग्रतः प्रभोः |
ततः परमसम्भ्रान्तो रावणो वाक्यमब्रवीत् || ६-६१-२५
ततः परमसम्भ्रान्तो रावणो वाक्यमब्रवीत् || ६-६१-२५
"Humbled by Brahma's curse, Kumbhakarna then fell down in front of Ravana.
Thereupon, the highly perplexed Ravana spoke the following words:"
प्रवृद्धः काञ्चनो वृक्षः फलकाले निकृन्त्यते |
न नप्तारम् स्वकम् न्याय्यम् शप्तुमेवम् प्रजापते || ६-६१-२६
न नप्तारम् स्वकम् न्याय्यम् शप्तुमेवम् प्रजापते || ६-६१-२६
"'O Brahma! You are cutting off a well-grown golden tree, just at the time of
yielding its fruit. It is not fair on your part to curse your own great grandson like this."
न मिथ्यावचनश्च त्वम् स्वप्स्यत्येव न संशयः |
कालस्तु क्रियतामस्य शयने जागरे तथा || ६-६१-२७
कालस्तु क्रियतामस्य शयने जागरे तथा || ६-६१-२७
"Your words can never prove to be in vain. There is no doubt about it. He will have
to sleep certainly. Let some space of time be fixed for his sleeping and waking."
रावस्य वचः श्रुत्वा स्वयम्भूरिदमब्रवीत् |
शयिता ह्येष षण्मासानेकाहम् जागरिष्यति || ६-६१-२८
शयिता ह्येष षण्मासानेकाहम् जागरिष्यति || ६-६१-२८
"Hearing the words of Ravana, Brahma spoke as follows: He will indeed sleep for six
months and wake-up for a day."
एकेनाह्ना त्वसौ वीरश्च रन् भूमिम् बुभुक्षितः |
व्यात्तास्यो भक्षयेल्लोकान् सम्वृद्ध इव पावकः || ६-६१-२९
व्यात्तास्यो भक्षयेल्लोकान् सम्वृद्ध इव पावकः || ६-६१-२९
"On that single day, this male demon, having starved for six months, will wander
over the earth and eat the human race with his month wide open, like an augmented fire."
सोऽसौ व्यसनमापन्नः कुम्भकर्णमबोधयत् |
त्वत्पराक्रमभीतश्च राजा सम्प्रति रावणः || ६-६१-३०
त्वत्पराक्रमभीतश्च राजा सम्प्रति रावणः || ६-६१-३०
"Ravana, the king of demons, who got into an evil plight and frightened as he was in
seeing your prowess, now got Kumbhakarna awakened."
स एष निर्गतो वीरः शिबिराद्भीमविक्रमः |
वानरान् भृशसम्क्रुद्धो भक्षयन् परिधावति || ६-६१-३१
वानरान् भृशसम्क्रुद्धो भक्षयन् परिधावति || ६-६१-३१
"This Kumbhakarna the male-demon with a terrific prowess started his tent. The
highly enraged Kumbhakara devourincg the monkeys on is way, is running towards us."
कुम्भकर्णम् प्रतीक्ष्यैव हरयोऽद्य प्रदुद्रुवुः |
कथमेनम् रणे क्रुद्धम् वारयिष्यन्ति वानराः || ६-६१-३२
कथमेनम् रणे क्रुद्धम् वारयिष्यन्ति वानराः || ६-६१-३२
"Even on merely seeing Kumbhakarna, the monkeys have now fled away. How can the
monkeys check him, who is thus enraged in battle?"
उच्यन्ताम् वानराः सर्वे यन्त्रमेतत्समुच्छ्रितम् |
इति विज्ञाय हरयो भविष्यन्तीह निर्भयाः || ६-६१-३३
इति विज्ञाय हरयो भविष्यन्तीह निर्भयाः || ६-६१-३३
"Let all the monkeys be told that it is a kind of machine, advancing forward. By
knowing this, they can become fearless by now."
विभीषणवचः श्रुत्वा हेतुमत्सुमुखोद्गतम् |
उवाच राघवो वाक्यम् नीलम् सेनापतिम् तदा || ६-६१-३४
उवाच राघवो वाक्यम् नीलम् सेनापतिम् तदा || ६-६१-३४
On hearing Vibhishana's words, which were well-founded to make the monkeys
well-inclined to fight the battle, Rama then spoke the follwoing words to neela, the chief of
army:
गच्छ सैन्यानि सर्वाणि व्यूह्य तिष्टस्य पावके |
द्वाराण्यादाय लङ्कायाश्चर्याश्चाप्यथ सम्क्रमान् || ६-६१-३५
द्वाराण्यादाय लङ्कायाश्चर्याश्चाप्यथ सम्क्रमान् || ६-६१-३५
"O Neela the son of fire-god. Go, marshalling the entire army. Occupying the
door-ways, high-ways and bridges of Lanka, stand ready for operation."
शैलशृङ्गाणि वृक्षांश्च शिलाश्चाप्युपसम्हर |
तिष्ठन्तु सायुधाः सर्वे वानराः शैलपाणयः || ६-६१-३६
तिष्ठन्तु सायुधाः सर्वे वानराः शैलपाणयः || ६-६१-३६
"Draw together the mountain-tops, trees and even the rocks. Let all the monkeys with
their weapons and rocks in hand, stand ready."
राघवेण समादिष्टो नीलो हरिचमूपतिः |
शशास वानरानीकम् यथावत्कपिकुञ्जरः || ६-६१-३७
शशास वानरानीकम् यथावत्कपिकुञ्जरः || ६-६१-३७
As directed by Raghavana, Neela the commander-in-chief and the foremost of the
monkeys, ordered the monkey-troops suitably."
तत्तो गवाक्षः शरभो हनूमानङ्गदस्तथा |
शैलशृङ्गाणि शैलाभा गृहीत्वा द्वारमभ्ययुः || ६-६१-३८
शैलशृङ्गाणि शैलाभा गृहीत्वा द्वारमभ्ययुः || ६-६१-३८
Then, Gavaksha, Sharabha, Hanuma and Angada looking like mountains, reached the
gate, taking the mountian-tops."
रामवाक्यमुपश्रुत्य हरयो जीतकाशिनः |
पादपैरर्दयन्वीरा वानराः परवाहिनीम् || ६-६१-३९
पादपैरर्दयन्वीरा वानराः परवाहिनीम् || ६-६१-३९
On hearing Rama's words, the fearless monkeys started their operation. The heroic
monkeys began to torment the enemy-troops with uplifted trees."
ततो हरीणाम् तदनीकमुग्रम् |
रराज शैलोद्यतवृक्षहस्तम् |
गिरेः समीपानुगतम् यथैव |
महन्महाम्भोधरजालमुग्रम् || ६-६१-४०
रराज शैलोद्यतवृक्षहस्तम् |
गिरेः समीपानुगतम् यथैव |
महन्महाम्भोधरजालमुग्रम् || ६-६१-४०
That terrific army of monkeys, with uplifted rocks and tress in their hands, shone
like a big collection of gigantic clouds, hanging close to a mountain."
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये युद्धकाण्डे एकषष्टितमः सर्गः