DONATE NOW - UPI
युद्ध-काण्ड > सीता का श्री राम की मृत्यु पर विश्वास एवं विलाप
Seetha was shocked, fell unconscious at the sight of Rama's head and bow. She regained
consciousness and asked Ravana to kill her also, so that she would join her husband in heaven. Meanwhile,
Ravana is abruptly called away by an emissary and after consultation with his ministers, prepares his
army for action against the forces of Rama.
सा सीता तच्चिरो दृष्ट्वा तच् च कार्मुकम् उत्तमम् | |
सुग्रीव प्रतिसंसर्गम् आख्यातम् च हनूमता || ६-३२-१
नयने मुख वर्णम् च भर्तुस् तत् सदृशम् मुखम् |
केशान् केश अन्त देशम् च तम् च चूडा मणिम् शुभम् || ६-३२-२
एतैह् सर्वैर् अभिज्नानैर् अभिज्नाय सुदुह्खिता |
विजगर्हे अथ कैकेयीम् क्रोशन्ती कुररी यथा || ६-३२-३
सुग्रीव प्रतिसंसर्गम् आख्यातम् च हनूमता || ६-३२-१
नयने मुख वर्णम् च भर्तुस् तत् सदृशम् मुखम् |
केशान् केश अन्त देशम् च तम् च चूडा मणिम् शुभम् || ६-३२-२
एतैह् सर्वैर् अभिज्नानैर् अभिज्नाय सुदुह्खिता |
विजगर्हे अथ कैकेयीम् क्रोशन्ती कुररी यथा || ६-३२-३
Seetha saw the illusory head and bow. She heard Ravana narrating about Rama's friendly
relationship with Sugreeva, as earlier apprised by Hanuman. Recognizing that head as that of Rama, with
a proof resembling her husband's eyes, facial complexion, hair, expanse of his forehead and the beautiful
jewel worn on the top of his head, she was very much afflicted with sorrow, cried like an osprey and
abused Kaikeyi who was the originator of the present calamity (as follows):
सकामा भव कैकेयि हतो अयम् कुल नन्दनः |
कुलम् उत्सादितम् सर्वम् त्वया कलह शीलया || ६-३२-४
कुलम् उत्सादितम् सर्वम् त्वया कलह शीलया || ६-३२-४
Kaikeyi! Be a fulfiller of your craving! This Rama, causing a joy to the family, has
been slain. The entire race has been destroyed by a woman of squabbling nature.
आर्येण किम् नु कैकेय्याः कृतम् रामेण विप्रियम् |
यन्मया चीर वसनस् तया प्रस्थापितो वनम् || ६-३२-५
यन्मया चीर वसनस् तया प्रस्थापितो वनम् || ६-३२-५
"You gave clothes made of bark to the venerable Rama and sent him on exile to the forest
along with me. What harm has he done to you?"
एवम् उक्त्वा तु वैदेही वेपमाना तपस्विनी |
जगाम जगतीम् बाला चिन्ना तु कदली यथा || ६-३२-६
जगाम जगतीम् बाला चिन्ना तु कदली यथा || ६-३२-६
Thus speaking, Seetha the miserable girl was trembling and fell on the ground like a
plantain tree that was cut off. Thus speaking, Seetha the miserable girl was trembling and fell on the
ground like a plantain tree that was cut off.
सा मुहूर्तात् समाश्वस्य प्रतिलभ्य च चेतनाम् |
तत् शिरह् समुपाघ्राय विललाप आयत ईक्षणा || ६-३२-७
तत् शिरह् समुपाघ्राय विललाप आयत ईक्षणा || ६-३२-७
The wide eyed Seetha thereafter was consoled in a moment, regained consciousness, approached
near that illusory head and lamented as follows:
हा हता अस्मि महा बाहो वीर व्रतम् अनुव्रता |
इमाम् ते पश्चिम अवस्थाम् गता अस्मि विधवा कृता || ६-३२-८
इमाम् ते पश्चिम अवस्थाम् गता अस्मि विधवा कृता || ६-३२-८
"O, the long armed Rama! The pursuer of a strong will! Alas, you have been killed! I
have become a witness to your last fate. I have been made a widow."
प्रथमम् मरणम् नार्या भर्तुर् वैगुण्यम् उच्यते |
सुवृत्तः साधु वृत्तायाः सम्वृत्तस् त्वम् मम अग्रतः || ६-३२-९
सुवृत्तः साधु वृत्तायाः सम्वृत्तस् त्वम् मम अग्रतः || ६-३२-९
"It is said that the early death of a husband is the misfortune of a wife. You, having
good conduct, have preceded me in death."
दुह्खाद् दुह्कःअम् प्रपन्नाया मग्नायाः शोक सागरे |
यो हि माम् उद्यतस् त्रातुम् सो अपि त्वम् विनिपातितः || ६-३२-१०
यो हि माम् उद्यतस् त्रातुम् सो अपि त्वम् विनिपातितः || ६-३२-१०
"Even you who were actually intent on protecting me, fallen in great affliction and immersed
in an ocean of grief, have been killed by the enemies"
सा श्वश्रूर् मम कौसल्या त्वया पुत्रेण राघव |
वत्सेन इव यथा धेनुर् विवत्सा वत्सला कृता || ६-३२-११
वत्सेन इव यथा धेनुर् विवत्सा वत्सला कृता || ६-३२-११
"O, Rama! My mother- in-law Kausalya who cherished you tenderly has been left without
a son and resembles a cow that has lost its calf."
उदिष्टम् दीर्घम् आयुस् ते यैर् अचिन्त्य पराक्रम |
अनृतम् वचनम् तेषाम् अल्प आयुर् असि राघव || ६-३२-१२
अनृतम् वचनम् तेषाम् अल्प आयुर् असि राघव || ६-३२-१२
"O, Rama! It was mentioned even by astrologers that your life span is lengthy. O, Rama!
Their words are wrong. You are short lived."
अथ वा नश्यति प्रज्ना प्राज्नस्य अपि सतस् तव |
पचत्य् एनम् तथा कालो भूतानाम् प्रभवो ह्ययम् || ६-३२-१३
पचत्य् एनम् तथा कालो भूतानाम् प्रभवो ह्ययम् || ६-३२-१३
"Otherwise, your prudence might have disappeared even though you were sagacious, for,
Time the master of all beings has brought you to an end."
अदृष्टम् मृत्युम् आपन्नः कस्मात् त्वम् नय शास्त्रवित् |
व्यसनानाम् उपायज्नः कुशलो ह्यसि वर्जने || ६-३२-१४
व्यसनानाम् उपायज्नः कुशलो ह्यसि वर्जने || ६-३२-१४
"How is it possible that you, who knew the doctrine of political ethics obtained an unforeseen
death? You, who knew the science of expediency, were indeed skilled in warding off calamities"
तथा त्वम् सम्परिष्वज्य रौद्रया अतिनृशंसया |
काल रात्र्या मया आच्चिद्य हृतः कमल लोचन || ६-३२-१५
काल रात्र्या मया आच्चिद्य हृतः कमल लोचन || ६-३२-१५
"O, Rama, the lotus eyed! The night of destroying time which was very much cruel and
terrible thus has encircled you, embezzled you and snatched you away from me."
उपशेषे महा बाहो माम् विहाय तपस्विनीम् |
प्रियाम् इव शुभाम् नारीम् पृथिवीम् पुरुष ऋषभ || ६-३२-१६
प्रियाम् इव शुभाम् नारीम् पृथिवीम् पुरुष ऋषभ || ६-३२-१६
"O, the mighty armed! O, the best of men! Leaving the miserable me, you lied down here,
embracing the earth as your beloved"
अर्चितम् सततम् यत्नाद् गन्ध माल्यैर् मया तव |
इदम् ते मत् प्रियम् वीर धनुः कान्चन भूषितम् || ६-३२-१७
इदम् ते मत् प्रियम् वीर धनुः कान्चन भूषितम् || ६-३२-१७
"O, valiant Rama! Here is your bow which was decorated with gold, dear to me and worshipped
diligently by you with sandal paste and wreath of flowers."
पित्रा दशरथेन त्वम् श्वशुरेण मम अनघ |
पूर्वैसः च पितृभिः सार्धम् नूनम् स्वर्गे समागतः || ६-३२-१८
पूर्वैसः च पितृभिः सार्धम् नूनम् स्वर्गे समागतः || ६-३२-१८
"O, the faultless Rama! Surely, you must have met in heaven your father and my father-in-
law Dasaratha as well as all the multitude of manes."
दिवि नक्षत्र भूतस् त्वम् महत् कर्म कृतम् प्रियम् |
पुण्यम् राज ऋषि वंशम् त्वम् आत्मनः समुपेक्षसे || ६-३२-१९
पुण्यम् राज ऋषि वंशम् त्वम् आत्मनः समुपेक्षसे || ६-३२-१९
"You have abandoned your own pious lineage of royal sages but whereas you performed a
great act, which illuminated the heaven like a luminary."
किम् मान् न प्रेक्षसे राजन् किम् माम् न प्रतिभाषसे |
बालाम् बालेन सम्प्राप्ताम् भार्याम् माम् सह चारिणीम् || ६-३२-२०
बालाम् बालेन सम्प्राप्ताम् भार्याम् माम् सह चारिणीम् || ६-३२-२०
"O, prince! Why don't you look at me? Why don't you reply me, a wife who lived with you
together since the time of obtaining me as a girl by you as a boy."
संश्रुतम् गृह्णता पाणिम् चरिष्यामि इति यत् त्वया |
स्मर तन् मम काकुत्स्थ नय माम् अपि दुह्खिताम् || ६-३२-२१
स्मर तन् मम काकुत्स्थ नय माम् अपि दुह्खिताम् || ६-३२-२१
"O, Rama! Remember your solemn promise at the time of our marriage, saying I shall have
righteous conduct with you' Take me also with you, wretched as I Am."
कस्मान् माम् अपहाय त्वम् गतो गतिमताम् वर |
अस्माल् लोकाद् अमुम् लोकम् त्यक्त्वा माम् इह दुह्खिताम् || ६-३२-२२
अस्माल् लोकाद् अमुम् लोकम् त्यक्त्वा माम् इह दुह्खिताम् || ६-३२-२२
"O, Rama the best of beings! Why have you gone away, quitting me like this? Leaving me,
the miserable woman, why have you gone to the other world from this world?"
कल्याणैर् उचितम् यत् तत् परिष्वक्तम् मया एव तु |
क्रव्य अदैस् तत् शरीरम् ते नूनम् विपरिकृष्यते || ६-३२-२३
क्रव्य अदैस् तत् शरीरम् ते नूनम् विपरिकृष्यते || ६-३२-२३
"That beautiful body, which was cuddled by me with divine essences, is now being dragged
about by wild beasts."
अग्निष्तोम आदिभिर् यज्नैर् इष्टवान् आप्त दक्षिणैः |
अग्नि होत्रेण संस्कारम् केन त्वम् तु न लप्स्यसे || ६-३२-२४
अग्नि होत्रेण संस्कारम् केन त्वम् तु न लप्स्यसे || ६-३२-२४
"Why are you not securing the privilege of being cremated with a sacrificial fire, even
though you have worshipped the Lord through sacrificial performances such as Agnishtoma, duly furnished
with abundant gifts?".
प्रव्रज्याम् उपपन्नानाम् त्रयाणाम् एकम् आगतम् |
परिप्रक्ष्यति कौसल्या लक्ष्मणम् शोक लालसा || ६-३२-२५
परिप्रक्ष्यति कौसल्या लक्ष्मणम् शोक लालसा || ६-३२-२५
"Kausalya absorbed as she was with grief can only see Lakshmana alone returned out of
the three who attained exile."
स तस्याः परिपृच्चन्त्या वधम् मित्र बलस्य ते |
तव च आख्यास्यते नूनम् निशायाम् राक्षसैर् वधम् || ६-३२-२६
तव च आख्यास्यते नूनम् निशायाम् राक्षसैर् वधम् || ६-३२-२६
"He will narrate surely to her when enquired, about your slaughter as also the killing
of the army of your alley, by demons at night."
सा त्वाम् सुप्तम् हतम् श्रुत्वा माम् च रक्षो गृहम् गताम् |
हृदयेन विदीर्णेन न भविष्यति राघव || ६-३२-२७
हृदयेन विदीर्णेन न भविष्यति राघव || ६-३२-२७
"O, Rama! Hearing that you were killed while sleeping and that I was kept in the house
of ogres, she will be no more, as her heart will be broken."
मम हेतोरनार्याया अवघः पार्थिवात्मजः |
रामः सागमुत्तीर्य वीर्यवान् गोष्पदे हतः || ६-३२-२८
रामः सागमुत्तीर्य वीर्यवान् गोष्पदे हतः || ६-३२-२८
"The strong and faultless prince Rama was killed in a small puddle, after crossing the
ocean, for the cause of me, an unworthy woman."
अहम् दाशरथेनोढा मोहात्स्वकुपांसनी |
आर्यपुत्रस्य रामस्य भार्या मृत्युरजायत || ६-३२-२९
आर्यपुत्रस्य रामस्य भार्या मृत्युरजायत || ६-३२-२९
"I, the obloquy of my race, was wedded by Rama due to ignorance. Thus, a wife herself
has eventually proved to be the cause for death of Rama, an honorable man."
मानमाव्याम् मया जातिम् वारितम् दानमुत्तमम् |
याहमद्येह शोचामि भार्या सर्वातिथेरपि || ६-३२-३०
याहमद्येह शोचामि भार्या सर्वातिथेरपि || ६-३२-३०
"Even though I was a wife of Rama who showed hospitality to all the guests, it is I,
that very person, who is weeping here and now, because without doubt, in a previous existence, an excellent
gift was refused by me (to an eligible person)."
साधु पातय माम् क्षिप्रम् रामस्य उपरि रावणः |
समानय पतिम् पत्न्या कुरु कल्याणम् उत्तमम् || ६-३२-३१
समानय पतिम् पत्न्या कुरु कल्याणम् उत्तमम् || ६-३२-३१
"Unite the wife with the husband and without delay, arrange to kill me right at the head
of Rama. Thus, you will perform an admirable and auspicious act."
शिरसा मे शिरसः च अस्य कायम् कायेन योजय |
रावण अनुगमिष्यामि गतिम् भर्तुर् महात्मनः || ६-३२-३२
रावण अनुगमिष्यामि गतिम् भर्तुर् महात्मनः || ६-३२-३२
"O, Ravana! Join my head with his head and my body with his body. I shall go along the
path of my magnanimous Lord."
इति सा दुह्ख सम्तप्ता विललाप आयत ईक्षणा |
भर्तुः शिरो धनुस् तत्र समीक्ष्य जनक आत्मजा || ६-३२-३३
भर्तुः शिरो धनुस् तत्र समीक्ष्य जनक आत्मजा || ६-३२-३३
The wide-eyed Sita, seeing her husband's head and bow there again and again, was tormented
with grief and lamented as aforesaid.
एवम् लालप्यमानायाम् सीतायाम् तत्र राक्षसः |
अभिचक्राम भर्तारम् अनीकस्थः क्ऱ्त अन्जलिः || ६-३२-३४
अभिचक्राम भर्तारम् अनीकस्थः क्ऱ्त अन्जलिः || ६-३२-३४
While Seetha was lamenting thus, a demon who was a royal guard approached his Lord there
with his joined palms in salutation (and cried as follows):
विजयस्व आर्य पुत्र इति सो अभिवाद्य प्रसाद्य च |
न्यवेदयद् अनुप्राप्तम् प्रहस्तम् वाहिनी पतिम् || ६-३२-३५
न्यवेदयद् अनुप्राप्तम् प्रहस्तम् वाहिनी पतिम् || ६-३२-३५
"May you be victorious, O noble Lord!" he respectfully announced thus, thereby winning
his pleasure and informed that Prahasta the army chief had come.
अमात्यैः स हितः सर्वैः प्रहस्तस्त्वामुपस्थितः |
तेन दर्शनकामेन अहम् प्रस्थापितः प्रभो || ६-३२-३६
तेन दर्शनकामेन अहम् प्रस्थापितः प्रभो || ६-३२-३६
"O, Lord! Prahasta has come with all ministers. He has sent me, eager as he is, to see
you."
मानमस्ति महारा ज राजभावात् क्षमान्वित |
किंचिद् आत्ययिकम् कार्यम् तेषाम् त्वम् दर्शनम् कुरु || ६-३२-३७
किंचिद् आत्ययिकम् कार्यम् तेषाम् त्वम् दर्शनम् कुरु || ६-३२-३७
"O, king, endowed with patience! There is a little urgent work by way of king's duty.
Please accord them your audience now."
एतत् श्रुत्वा दशग्रीवो राक्षस प्रतिवेदितम् |
अशोक वनिकाम् त्यक्त्वा मन्त्रिणाम् दर्शनम् ययौ || ६-३२-३८
अशोक वनिकाम् त्यक्त्वा मन्त्रिणाम् दर्शनम् ययौ || ६-३२-३८
Hearing the aforesaid communication of the demon, Ravana left the garden of Ashoka and
bestowed audience to his ministers.
स तु सर्वम् समर्थ्य एव मन्त्रिभिः क्ऱ्त्यम् आत्मनः |
सभाम् प्रविश्य विदधे विदित्वा राम विक्रमम् || ६-३२-३९
सभाम् प्रविश्य विदधे विदित्वा राम विक्रमम् || ६-३२-३९
He deliberated with his ministers as to what action in its entirety to be pursued and
entered the council-chamber and issued his commands in accordance with the knowledge he possessed of
Rama's forces.
अन्तर्धानम् तु तत् शीर्षम् तच् च कार्मुकम् उत्तमम् |
जगाम रावणस्य एव निर्याण समनन्तरम् || ६-३२-४०
जगाम रावणस्य एव निर्याण समनन्तरम् || ६-३२-४०
Soon after the departure of Ravana, the illusory head and bow had vanished.
राक्षस इन्द्रस् तु तैः सार्धम् मन्त्रिभिर् भीम विक्रमैः |
समर्थयाम् आस तदा राम कार्य विनिश्चयम् || ६-३२-४१
समर्थयाम् आस तदा राम कार्य विनिश्चयम् || ६-३२-४१
Then, Ravana the king of demons in consultation with his highly powerful ministers, decided
on the measures he would adopt against Rama.
अविदूर स्थितान् सर्वान् बल अध्यक्षान् हित एषिणः |
अब्रवीत् काल सद्ऱ्शो रावणो राक्षस अधिपः || ६-३२-४२
अब्रवीत् काल सद्ऱ्शो रावणो राक्षस अधिपः || ६-३२-४२
Ravana the king of demons, resembling Yama the god of death, addressed all the generals
standing nearby, devoted to his interests as follows:
शीघ्रम् भेरी निनादेन स्फुट कोण आहतेन मे |
समानयध्वम् सैन्यानि वक्तव्यम् च न कारणम् || ६-३२-४३
समानयध्वम् सैन्यानि वक्तव्यम् च न कारणम् || ६-३२-४३
"By a sound of a drum beaten audibly with a drum stick, immediately summon all my forces.
Do not tell them the reason for which I am calling."
ततस् तथा इति प्रतिगृह्य तद् वचो |
स्तदैव दूताः सहसा महाद्बलम् |
समानयंसः चैव समागतम् च ते |
न्यवेदयन् भर्तरि युद्ध कान्क्षिणि || ६-३२-४४
स्तदैव दूताः सहसा महाद्बलम् |
समानयंसः चैव समागतम् च ते |
न्यवेदयन् भर्तरि युद्ध कान्क्षिणि || ६-३२-४४
Then, the messengers answered, "So be it" obedient as they were to his words and instantly
gathered a huge army together and informed their lord longing for fight, that they had since assembled
the army.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये युद्धकाण्डे द्व्त्रिंशः सर्गः