बाल-काण्ड > त्रिशंकु का सशरीर स्वर्ग गमन, इंद्रा द्वारा धरती पे गिराना
Vishvamitra effectuates Trishanku's travel to heaven, but Indra throws him down as Trishanku has not
acquired any merit to reach heaven. Vishvamitra enraged at this starts to replicate universe with constellation
of stars and galaxies, and he proceeds to clone even gods. On seeing this chaotic situation, Indra with
gods yield to the pertinence of Vishvamitra and allow that which Vishvamitra replicated to survive and
also allow Trishanku to inhibit that pseudo Creation, but with an upside down posture.
तपो बल हतान् ज्ञात्वा वासिष्ठान् स महोदयान् |
ऋषि मध्ये महातेजा विह्वामित्रो अभ्यभाषत || १-६०-१
ऋषि मध्ये महातेजा विह्वामित्रो अभ्यभाषत || १-६०-१
"The great-resplendent Vishvamitra on knowing through his ascetic power about the ruination of the sons
of Vashishta, along with Mahodaya, proclaimed this amidst the observance of sages." Sage Shataananda
continued his narration of Trishanku's legend. [1-60-1]
अयम् इक्ष्वाकु दायादः त्रिशंकुः इति विश्रुतः |
धर्मिष्ठः च वदान्यः च माम् चैव शरणम् गतः || १-६०-२
स्वेन अनेन शरीरेण देव लोक जिगीषया |
धर्मिष्ठः च वदान्यः च माम् चैव शरणम् गतः || १-६०-२
स्वेन अनेन शरीरेण देव लोक जिगीषया |
" 'This legatee of Ikshvaku dynasty is well-know as Trishanku, a righteous and benevolent one. He came
under my shelter as he wishes to win over the heaven of gods with his own mortal body.' So Vishvamitra
started to speak to sages. [1-60-2, 3b]
यथा अयम् स्व शरीरेण देव लोकम् गमिष्यति || १-६०-३
तथा प्रवर्त्यताम् यज्ञो भवद्भिः च मया सह |
तथा प्रवर्त्यताम् यज्ञो भवद्भिः च मया सह |
" 'You all scholars have to conduct Vedic-ritual along with in such a way as to how Trishnaku reaches
the heaven of gods.' Thus Vishvamitra advised the conductors of the ritual. [1-60-3b, 4a]
विश्वामित्र वचः श्रुत्वा सर्व एव महर्षयः || १-६०-४
ऊचुः समेताः सहसा धर्मज्ञा धर्म संहितम् |
ऊचुः समेताः सहसा धर्मज्ञा धर्म संहितम् |
"On listening the words of Vishvamitra all those great-sages have come together and quickly discussed
among themselves about what is agreeable to righteousness, as they are the knowers of scruples of conducting
Vedic-rituals, but such a ritual is desultory. [1-60-4b, 5a]
अयम् कुशिक दायादो मुनिः परम कोपनः || १-६०-५
यत् आह वचनम् संयक् एतत् कार्यम् न संशयः |
अग्नि कल्पो हि भगवान् शापम् दास्यति रोषितः || १-६०-६
यत् आह वचनम् संयक् एतत् कार्यम् न संशयः |
अग्नि कल्पो हि भगवान् शापम् दास्यति रोषितः || १-६०-६
" 'Whatever Vishvamitra says let it be translated entirely and exhaustively into deeds called ritual.
This Vishvamitra is the legatee of Sage Kushi, and indeed he is a saint similar to Ritual-fire besides
being an extremely furious person. Otherwise this awesome sage gives curse, rancorously. [1-60-5b, 6]
तस्मात् प्रवर्त्यताम् यज्ञः स शरीरो यथा दिवम् |
गच्छेत् इक्ष्वाकु दायादो विश्वामित्रस्य तेजसा || १-६०-७
ततः प्रवर्त्यताम् यज्ञः सर्वे समधितिष्ठत |
गच्छेत् इक्ष्वाकु दायादो विश्वामित्रस्य तेजसा || १-६०-७
ततः प्रवर्त्यताम् यज्ञः सर्वे समधितिष्ठत |
" 'As such, let the Vedic-ritual be conducted intending and enabling Trishanku, the legatee of Ikshvaku,
to go to heaven by the ritualist prowess of Vishvamitra, therefor you conduct yourselves and you all
preside over it.' Thus, the officiators conceded among themselves. [1-60-7, 8a]
एवम् उक्त्वा महर्षयः संजह्रुः ताः क्रियाः तदा || १-६०-८
याजकः च महातेजा विश्वामित्रो अभवत् क्रतौ |
याजकः च महातेजा विश्वामित्रो अभवत् क्रतौ |
"Concluding thus those great-sages undertook concerned works of that Vedic-ritual and the great-resplendent
Vishvamitra himself became its principal officiator. [1-60-8b, 9a]
ऋत्विजः च आनुपूर्व्येण मंत्रवत् मंत्र कोविदाः || १-६०-९
चक्रुः सर्वाणि कर्माणि यथा कल्पम् यथा विधि |
चक्रुः सर्वाणि कर्माणि यथा कल्पम् यथा विधि |
"Those hymnodists who are the experts in hymnodies have scripturally carried out all ceremonies
in a methodical way with inviolable hymnal methods, and as per Kalpa treatise, that lays down the rules
for conducting such rituals. [1-60-9b, 10a]
ततः कालेन महता विश्वामित्रो महातपाः || १-६०-१०
चकार आवाहनम् तत्र भाग अर्थम् सर्व देवताः |
चकार आवाहनम् तत्र भाग अर्थम् सर्व देवताः |
"After a long time that highly ascetical Vishvamitra welcomed all the gods to receive their allotted
oblations in that ritual. [1-60-10b, 11a]
न अभ्यागमन् तदा भाग अर्थम् सर्व देवताः || १-६०-११
ततः कोप समाविष्टो विश्वमित्रो महामुनिः |
स्रुवम् उद्यंय स क्रोधः त्रिशंकुम् इदम् अब्रवीत् || १-६०-१२
ततः कोप समाविष्टो विश्वमित्रो महामुनिः |
स्रुवम् उद्यंय स क्रोधः त्रिशंकुम् इदम् अब्रवीत् || १-६०-१२
"Then all of the gods who are invited to partake of the oblation have not come forward to receive their
allotments, and then the great-saint Vishvamitra, obsessive with fury, furiously lifted up a wooden-oblational-scoop,
and said this to Trishanku. [1-60-11b, 12]
पश्य मे तपसो वीर्यम् स्व आर्जितस्य नर ईश्वर |
एष त्वाम् स्व शरीरेण नयामि स्वर्गम् ओजसा || १-६०-१३
दुष्प्रापम् स्व शरीरेण दिवम् गच्छ नर अधिप |
एष त्वाम् स्व शरीरेण नयामि स्वर्गम् ओजसा || १-६०-१३
दुष्प्रापम् स्व शरीरेण दिवम् गच्छ नर अधिप |
" 'Oh, ruler of people, now you shall see the potency of my ascesis which I personally achieved. Such
as I am I shall lead you forth to haven with your own body just by my personal capability. Oh, king
of people, now you will go to heaven with your own mortal body, which is otherwise unattainable. [1-60-13,
14a]
स्वार्जितम् किंचित् अपि अस्ति मया हि तपसः फलम् || १-६०-१४
राजन् त्वम् तेजसा तस्य स शरीरो दिवम् व्रज |
राजन् त्वम् तेजसा तस्य स शरीरो दिवम् व्रज |
" 'May it be a little, but there is some fruit of my ascesis, isn't it! Oh, king, you will journey to
heaven with your own body owing to that prowess of my ascesis.' Vishvamitra said so to Trishanku. [1-60-14b,
15a]
उक्त वाक्ये मुनौ तस्मिन् स शरीरो नर ईश्वरः || १-६०-१५
दिवम् जगाम काकुत्स्थ मुनीनाम् पश्यताम् तदा |
दिवम् जगाम काकुत्स्थ मुनीनाम् पश्यताम् तदा |
"Once the sage Vishvamitra said those words, oh, Rama of Kakutstha, that king Trishanku soared to heaven
with his mortal body, before the very eyes of other sages." Sage Shataananda continued. [1-60-15b, 16a]
स्वर्ग लोकम् गतम् दृष्ट्वा त्रिशंकुम् पाक शासनः || १-६०-१६
सह सर्वैः सुर गणैः इदम् वचनम् अब्रवीत् |
सह सर्वैः सुर गणैः इदम् वचनम् अब्रवीत् |
"On seeing Trishanku's entry into the realm of heaven, Indra, the subjugator of demon Paaka, spoke this
sentence together with all the multitudes of gods. [1-60-16b, 17a]
त्रिशंको गच्छ भूयः त्वम् न असि स्वर्ग कृत आलयः || १-६०-१७
गुरु शाप हतो मूढ पत भूमिम् अवाग् शिराः |
गुरु शाप हतो मूढ पत भूमिम् अवाग् शिराः |
" 'Oh, Trishanku, you have not yet made heaven as your haunt, hence retrace your steps. As you are thrashed
by the damning of your mentor Vashishta, you inane human, again fall down on earth, but with your head
inversed. [1-60-17b, 18a]
एवम् उक्तो महेन्द्रेण त्रिशंकुः अपतत् पुनः || १-६०-१८
विक्रोशमानः त्राहि इति विश्वामित्रम् तपो धनम् |
विक्रोशमानः त्राहि इति विश्वामित्रम् तपो धनम् |
"When Mahendra said so, Trishanku loudly exclaiming at the ascetically wealthy Vishvamitra saying, 'save
me, save me,' and fell down from heaven. [1-60-18b, 19a]
तत् श्रुत्वा वचनम् तस्य क्रोशमानस्य कौशिकः || १-६०-१९
रोषम् आहारयत् तीव्रम् तिष्ठ तिष्ठ इति च अब्रवीत् |
रोषम् आहारयत् तीव्रम् तिष्ठ तिष्ठ इति च अब्रवीत् |
"On hearing the exclamatory sentence of Trishanku who is shouting it loudly, Vishvamitra assumed an
abnormal anger and also said, 'wait... wait...' [1-60-19b, 20a]
ऋषि मध्ये स तेजस्वी प्रजापतिः इव अपरः || १-६०-२०
सृजन् दक्षिण मार्गस्थान् सप्त ऋषीन् अपरान् पुनः |
नक्षत्र वंश परंपरम् असृजत् क्रोध मूर्छितः || १-६०-२१
दक्षिणाम् दिशम् आस्थाय मुनि मध्ये महायशाः |
सृजन् दक्षिण मार्गस्थान् सप्त ऋषीन् अपरान् पुनः |
नक्षत्र वंश परंपरम् असृजत् क्रोध मूर्छितः || १-६०-२१
दक्षिणाम् दिशम् आस्थाय मुनि मध्ये महायशाः |
"Like the other Creator that resplendent Vishvamitra, himself staying among sages, has replicated Southerly
Ursa Major in southerly direction. And still remaining amidst of sages that highly reputed sage Vishvamitra
further started to replicate the stereotyped stocks of stars sequentially, resorting to the southern
hemisphere, as he is convulsed in anger at Indra. [1-60-20b, 21, 22a]
सृष्ट्वा नक्षत्र वंशम् च क्रोधेन कलुषी कृतः || १-६०-२२
अन्यम् इंद्रम् करिष्यामि लोको वा स्यात् अनिंद्रकः |
दैवतानि अपि स क्रोधात् स्रष्टुम् समुपचक्रमे || १-६०-२३
अन्यम् इंद्रम् करिष्यामि लोको वा स्यात् अनिंद्रकः |
दैवतानि अपि स क्रोधात् स्रष्टुम् समुपचक्रमे || १-६०-२३
"On replicating the stereotyped stocks of other galaxies and stars, and while fury continued to blemish
him Vishvamitra said, 'I will now clone an alternative Indra, or let that realm created by me remain
without any Indra,' and when he is about to proceed to clone even gods in his wrath, the gods are startled.
[1-60-22b, 23]
ततः परम संभ्रान्ताः स ऋषि संघाः सुर असुराः |
विश्वामित्रम् महात्मानम् ऊचुः स अनुनयम् वचः || १-६०-२४
विश्वामित्रम् महात्मानम् ऊचुः स अनुनयम् वचः || १-६०-२४
"The gods are highly startled at Vishvamitra's creation, and they along with demons and with observances
of hermits addressed the great-souled Vishvamitra with placatory words. [1-60-24]
अयम् राजा महाभाग गुरु शाप परिक्षतः |
स शरीरो दिवम् यातुम् न अर्हति एव तपो धन || १-६०-२५
स शरीरो दिवम् यातुम् न अर्हति एव तपो धन || १-६०-२५
" 'Oh great-fortunate Vishvamitra, this king Trishnaku is damned by his mentor, hence oh, ascetically
wealthy sage, he is not at all eligible to go to heaven with his mortal body.' So said gods to Vishvamitra.
[1-60-25]
तेषाम् तत् वचनम् श्रुत्वा देवानाम् मुनि पुंगवः |
अब्रवीत् सु महत् वाक्यम् कौशिकः सर्व देवताः || १-६०-२६
अब्रवीत् सु महत् वाक्यम् कौशिकः सर्व देवताः || १-६०-२६
"On hearing that sentence of those gods, the eminent saint Kaushika spoke this highly laudable sentence
to all of the gods. [1-60-26]
स शरीरस्य भद्रम् वः त्रिहन्कोः अस्य भूपतेः |
आरोहणम् प्रतिज्ञातम् न अनृतम् कर्तुम् उत्सहे || १-६०-२७
आरोहणम् प्रतिज्ञातम् न अनृतम् कर्तुम् उत्सहे || १-६०-२७
" 'Let safety betide you all. I have promised to this king Trishanku that he will ascend to heaven with
his mortal body, and I am not interested to make it untrue. [1-60-27]
स्वर्गो अस्तु स शरीरस्य त्रिशंकोः अस्य शाश्वतः |
नक्षत्राणि च सर्वाणि मामकानि ध्रुवाणि अथ || १-६०-२८
यावत् लोका धरिष्यन्ति तिष्ठन्ति एतानि सर्वशः |
यत् कृतानि सुराः सर्वे तत् अनुज्ञातुम् अर्हथ || १-६०-२९
नक्षत्राणि च सर्वाणि मामकानि ध्रुवाणि अथ || १-६०-२८
यावत् लोका धरिष्यन्ति तिष्ठन्ति एतानि सर्वशः |
यत् कृतानि सुराः सर्वे तत् अनुज्ञातुम् अर्हथ || १-६०-२९
" 'Let there be eternal heaven to Trishanku with his mortal body. Next, as along as the worlds remain,
let all of these stars and galaxies I have created also remain eternally in their places as my creation.
It will be apt of you all gods to accede to this.' So said Vishvamitra to gods. [1-60-28, 29]
एवम् उक्ताः सुराः सर्वे प्रति ऊचुः मुनि पुंगवम् |
एवम् भवतु भद्रम् ते तिष्ठन्तु एतानि सर्वशः || १-६०-३०
गगने तानि अनेकानि वैश्वानर पथात् बहिः |
नक्षत्राणि मुनि श्रेष्ठ तेषु ज्योतिःषु जाज्वलन् || १-६०-३१
अवाग् शिराः त्रिशंकुः च तिष्ठतु अमर संनिभः |
एवम् भवतु भद्रम् ते तिष्ठन्तु एतानि सर्वशः || १-६०-३०
गगने तानि अनेकानि वैश्वानर पथात् बहिः |
नक्षत्राणि मुनि श्रेष्ठ तेषु ज्योतिःषु जाज्वलन् || १-६०-३१
अवाग् शिराः त्रिशंकुः च तिष्ठतु अमर संनिभः |
"When all the gods are addressed thus they replied the eminent saint Vishvamitra saying, 'so be it!
Safe you be! Let all the created objects prevail in their respective places. Those amazing and numerous
stars you have created will remain in firmament, but outside the path of stelliform of Cosmic Person.
Trishanku will also remain in the circle of stars you created, but upside-down, for Indra's indict cannot
be annulled, and he will be gleaming like a star and similar to any celestial. [1-60-30, 31, 32a]
अनुयास्यन्ति च एतानि ज्योतीन्षि नृप सत्तमम् || १-६०-३२
कृतार्थम् कीर्तिमन्तम् च स्वर्ग लोक गतम् यथा |
कृतार्थम् कीर्तिमन्तम् च स्वर्ग लोक गतम् यथा |
" 'According to their wont to circumambulate someone who has gone to heavenly worlds, all the stars
will suppliantly circumambulate this best king Trishanku, who has achieved his ends and who has become
an acclaimed one with your tour de force.' So said gods to Vishvamitra in deterring his further cloning
of a simulative Universe. [1-60-32b, 33a]
विश्वामित्रः तु धर्मात्मा सर्व देवैः अभिष्टुतः || १-६०-३३
ऋषि मध्ये महातेजा बाढम् इति आह देवताः |
ऋषि मध्ये महातेजा बाढम् इति आह देवताः |
"Even the benign-souled Vishvamitra, when reverenced by all gods, that great-resplendent sage without
stirring himself from among the sages said to all gods, 'Agreed!' [1-60-33]
ततो देवा महात्मानो ऋषयः च तपो धनाः |
जग्मुः यथा आगतम् सर्वे यज्ञस्य अन्ते नरोत्तम || १-६०-३४
जग्मुः यथा आगतम् सर्वे यज्ञस्य अन्ते नरोत्तम || १-६०-३४
"Oh, best one among men Rama, later at the end of that ritual great-souled gods and ascetically wealthy
sages went away as they have come. Thus Sage Shataananda continued the narration of the legend. [1-60-34]
इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये बाल काण्डे षष्टितमः सर्गः