DONATE NOW - UPI
सुन्दर-काण्ड > जाम्बवान के पूछने पर लंका यात्रा का वृत्तान्त बताना
Jambavan, seated along with the monkey-troops, requested Hanuma to narrate clearly whatever
has occurred. Hanuma narrates in detail how he saw Mount Mainaka in the course of his journey to Lanka
and how he escaped on the way from the clutches of Surasa, a great serpent living in the ocean. Hanuma
also narrated about his killing of Simhika, a female demon on the way and also about defeating another
female demon (Lanka-incarnate) who was guarding the City of Lanka. Hanuma explains to Jambavan, how
he beholds Seetha in Ashoka garden after a thorough search in the City of Lanka and how he introduces
himself as an envoy sent by Rama and Sugreeva. Hanuma informs Jambavan that he hands over a finger-ring
of Rama as a token of remembrance to Seetha and that he further asks for a return-token of remembrance
from her, to be handed over to Rama. Hanuma then narrates about Seetha having delivered to him an excellent
jewel for her head, as a token of remembrance. He further narrates about the demolition of the garden
attached to Ravana's gynaecium and about killing of Aksha, Ravana's son. Hanuma further informs about
his capture by Indrajit, Ravana's son and his tail being burnt by demons on receiving the orders of
Ravana. He further informs about his setting fire of the City of Lanka. He finally narrates about his
re-visit to Seetha and his return to Mount Mahendra.
ततः तस्य गिरेः शृन्गे महाइन्द्रस्य महाबलाः |
हनुमत् प्रमुखाः प्रीतिम् हरयो जग्मुः उत्तमाम् || ५-५८-१
हनुमत् प्रमुखाः प्रीतिम् हरयो जग्मुः उत्तमाम् || ५-५८-१
Thereafter, the mighty monkeys, headed by Hanuma and others, experienced a great joy
on that summit of Mount Mahendra.
तम् ततः प्रतिसम्हृष्टः प्रीतिमन्तम् महाकपिम् |
जाम्बवान् कार्य वृत्त अन्तम् अपृच्छत् अनिल आत्मजम् || ५-५८-२
जाम्बवान् कार्य वृत्त अन्तम् अपृच्छत् अनिल आत्मजम् || ५-५८-२
Then, Jambavan, thrilling with rapture, asked the delighted Hanuma, the great monkey
about the particulars of that actual occurrence (of seeing Seetha) as follows
कथम् दृष्टा त्वया देवी कथम् वा तत्र वर्तते |
तस्याम् वा स कथम् वृत्तः क्रूर कर्मा दश आननः || ५-५८-३
तस्याम् वा स कथम् वृत्तः क्रूर कर्मा दश आननः || ५-५८-३
"How did you see Seetha? How was she there? How was that Ravana of terrible deeds behaving
towards her?"
तत्त्वतः सर्वम् एतन् नः प्रब्रूहि त्वम् महाकपे |
श्रुत अर्थाः चिन्तयिष्यामो भूयः कार्य विनिश्चयम् || ५-५८-४
श्रुत अर्थाः चिन्तयिष्यामो भूयः कार्य विनिश्चयम् || ५-५८-४
"O Hanuma! Tell us entirely, in truth whatever has occurred. Ascertaining the truth,
from you, we shall again think about what decision to be taken further."
यः च अर्थः तत्र वक्तव्यो गतैः अस्माभिः आत्मवान् |
रक्षितव्यम् च यत् तत्र तत् भवान् व्याकरोतु नः || ५-५८-५
रक्षितव्यम् च यत् तत्र तत् भवान् व्याकरोतु नः || ५-५८-५
"When we go there (to the presence of Rama), having prudence, tell us clearly which matter
is to be disclosed and which matter is to be kept off from him."
स नियुक्तः ततः तेन सम्प्रहृष्ट तनू रुहः |
नमस्यन् शिरसा देव्यै सीतायै प्रत्यभाषत || ५-५८-६
नमस्यन् शिरसा देव्यै सीतायै प्रत्यभाषत || ५-५८-६
Thus commanded by Jambavan, Hanuma, with his hair standing on end mentally offered his
salutation to Seetha, the princess, by bowing his head and replied as follows:
प्रत्यक्षम् एव भवताम् महाइन्द्र अग्रात् खम् आप्लुतः |
उदधेः दक्षिणम् पारम् कान्क्षमाणः समाहितः || ५-५८-७
उदधेः दक्षिणम् पारम् कान्क्षमाणः समाहितः || ५-५८-७
"With an intention to reach the southern shore of the ocean, I leapt into the sky, indeed
before your presence, from the summit of Mount Mahendra."
गच्छतः च हि मे घोरम् विघ्न रूपम् इव अभवत् |
कान्चनम् शिखरम् दिव्यम् पश्यामि सुमनो हरम् || ५-५८-८
कान्चनम् शिखरम् दिव्यम् पश्यामि सुमनो हरम् || ५-५८-८
"While I was going, a terrific hindrance occurred in my way as it was. I saw a golden
mountain-peak which was so charming and fascinating."
स्थितम् पन्थानम् आवृत्य मेने विघ्नम् च तम् नगम् |
उपसम्गम्य तम् दिव्यम् कान्चनम् नग सत्तमम् || ५-५८-९
कृता मे मनसा बुद्धिः भेत्तव्यो अयम् मया इति च |
उपसम्गम्य तम् दिव्यम् कान्चनम् नग सत्तमम् || ५-५८-९
कृता मे मनसा बुद्धिः भेत्तव्यो अयम् मया इति च |
"I accounted that mountain staying turned towards the path, as an impediment. Approaching
that excellent charming and golden mountain, I made up my mind to shatter it."
प्रहतम् च मया तस्य लान्गूलेन महागिरेः || ५-५८-१०
शिखरम् सूर्य सम्काशम् व्यशीर्यत सहस्रधा |
शिखरम् सूर्य सम्काशम् व्यशीर्यत सहस्रधा |
"As I struck it with my tail, the mountain-peak of that great hill, resembling the sun,
was broken into a thousand pieces."
व्यवसायम् च मे बुद्ध्वा स ह उवाच महागिरिः || ५-५८-११
पुत्र इति मधुराम् बाणीम् मनः प्रह्लादयन्न् इव |
पुत्र इति मधुराम् बाणीम् मनः प्रह्लादयन्न् इव |
"Understanding my purpose, that great mountain spoke the following sweet words saying,
'O my son!', As though it was refreshing my mind (once more to proceed further)."
पितृव्यम् च अपि माम् विद्धि सखा अयम् मातरिश्वनः || ५-५८-१२
मैनाकम् इति विख्यातम् निवसन्तम् महाउदधौ |
मैनाकम् इति विख्यातम् निवसन्तम् महाउदधौ |
" 'Know me to be generally called as Mynaa dwelling in this great ocean, as a companion
of the wind-god and even as your father's brother'."
पक्ष्ववन्तः पुरा पुत्र बभूवुः पर्वत उत्तमाः || ५-५८-१३
चन्दतः पृथिवीम् चेरुः बाधमानाः समन्ततः |
चन्दतः पृथिवीम् चेरुः बाधमानाः समन्ततः |
" 'O my son! Long ago, the foremost among the mountains used to have wings. They used
to wander the entire earth freely, hurting the people!"
श्रुत्वा नगानाम् चरितम् महाइन्द्रः पाक शासनः || ५-५८-१४
चिच्छेद भगवान् पक्षान् वज्रेण एषाम् सहस्रशः |
चिच्छेद भगवान् पक्षान् वज्रेण एषाम् सहस्रशः |
" 'Hearing that behaviour of those mountains, the venerable Indra the lord of celestials,
the destroyer of a demon called Paka, chopped their wings into a thousand pieces by using his thunderbolt.'
"
अहम् तु मोक्षितः तस्मात् तव पित्रा महात्मना || ५-५८-१५
मारुतेन तदा वत्स प्रक्षिप्तो अस्मि महाअर्णवे |
मारुतेन तदा वत्स प्रक्षिप्तो अस्मि महाअर्णवे |
" 'O child! I, on my part, was hurled into the great ocean by the high-souled wind-god,
your father and was liberated from the clutches of Indra.' "
रामस्य च मया साह्ये वर्तितव्यम् अरिम् दम || ५-५८-१६
रामो धर्मभृताम् श्रेष्ठो महाइन्द्र सम विक्रमः |
रामो धर्मभृताम् श्रेष्ठो महाइन्द्र सम विक्रमः |
" 'O Hanuma the annihilator of enemies! I have to behave in such a way as to help Rama.
For, Rama, having a prowess equal to that of Indra; is indeed excellent in supporting righteousness.'"
एतत् श्रुत्वा मया तस्य मैनाकस्य महात्मनः || ५-५८-१७
कार्यम् आवेद्य तु गिरेः उद्धतम् च मनो मम |
तेन च अहम् अनुज्ञातो मैनाकेन महात्मना || ५-५८-१८
कार्यम् आवेद्य तु गिरेः उद्धतम् च मनो मम |
तेन च अहम् अनुज्ञातो मैनाकेन महात्मना || ५-५८-१८
"Hearing the words of that high-souled Mynaka and after informing my purpose, my mind
was prepared for a further travel. The high-soled Mynaka also allowed me to depart."
स चाप्यन्तर्हितः शैलो मानुषेण वपुष्मता |
शरीरेण महाशैलः शैलेन च महोदधौ || ५-५८-१९
शरीरेण महाशैलः शैलेन च महोदधौ || ५-५८-१९
"That Mynaka mountain vanished in the guise of a beautiful form of a human being. That
large mountainous form also later drowned into the great ocean."
उत्तमम् जवम् आस्थाय शेषम् अध्वानम् आस्थितः |
ततो अहम् सुचिरम् कालम् वेगेन अभ्यगमम् पथि || ५-५८-२०
ततो अहम् सुचिरम् कालम् वेगेन अभ्यगमम् पथि || ५-५८-२०
"Thereafter, employing an excellent speed and continuing on my course, I proceeded in
that path speedily for a long time."
ततः पश्यामि अहम् देवीम् सुरसाम् नाग मातरम् |
समुद्र मध्ये सा देवी वचनम् माम् अभाषत || ५-५८-२१
समुद्र मध्ये सा देवी वचनम् माम् अभाषत || ५-५८-२१
"Thereafter, I saw Surasa, the mother of serpents in the midst of the sea. That goddess
spoke the following words to me.
मम भक्ष्यः प्रदिष्टः त्वम् अमारैः हरि सत्तमम् |
ततः त्वाम् भक्षयिष्यामि विहितः त्वम् चिरस्य मे || ५-५८-२२
ततः त्वाम् भक्षयिष्यामि विहितः त्वम् चिरस्य मे || ५-५८-२२
"O excellent of monkeys! The celestials have shown you as my eatable. Therefore, I will
eat you since you have been bestowed to me by gods after a long time."
एवम् उक्तः सुरसया प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः |
विवर्ण वदनो भूत्वा वाक्यम् च इदम् उदीरयम् || ५-५८-२३
विवर्ण वदनो भूत्वा वाक्यम् च इदम् उदीरयम् || ५-५८-२३
"Hearing Surasa's words, I stood there, offering salutation with my joined palms to her.
Becoming pale-faced, I spoke the following words:
रामो दाशरथिः श्रीमान् प्रविष्टो दण्डका वनम् |
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सीतया च परम् तपः || ५-५८-२४
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सीतया च परम् तपः || ५-५८-२४
" 'Rama, the son of Dasaratha the splendid man and the tormentator of enemies, together
with Lakshmana, his brother and Seetha entered the forest of Dandaka.'"
तस्य सीता हृता भार्या रावणेन दुरात्मना |
तस्याः सकाशम् दूतो अहम् गमिष्ये राम शासनात् || ५-५८-२५
तस्याः सकाशम् दूतो अहम् गमिष्ये राम शासनात् || ५-५८-२५
" 'The evil-minded Ravana took away Seetha, Rama's wife. By the orders of Rama, I am
going to her as an envoy.' "
कर्तुम् अर्हसि रामस्य साह्यम् विषय वासिनि |
अथवा मैथिलीम् दृष्ट्वा रामम् च अक्लिष्ट कारिणम् || ५-५८-२६
आगमिष्यामि ते वक्त्रम् सत्यम् प्रतिशृणोति मे |
अथवा मैथिलीम् दृष्ट्वा रामम् च अक्लिष्ट कारिणम् || ५-५८-२६
आगमिष्यामि ते वक्त्रम् सत्यम् प्रतिशृणोति मे |
"'You, abiding in Rama's country, ought to do a help to Rama. Otherwise, after seeing
Seetha and Rama, who is unwearied in action, I will come to your mouth. I am thus promising you in truth."
एवम् उक्ता मया सा तु सुरसा काम रूपिणी || ५-५८-२७
अब्रवीन् न अतिवर्तेत कश्चित् एष वरो मम |
अब्रवीन् न अतिवर्तेत कश्चित् एष वरो मम |
Hearing my words, that Surasa who can assume any form at her will said: "No one can violate
me by unfaithfulness. I have this boon with me."
एवम् उक्तः सुरसया दश योजनम् आयतः || ५-५८-२८
ततो अर्ध गुण विस्तारो बभूव अहम् क्षणेन तु |
ततो अर्ध गुण विस्तारो बभूव अहम् क्षणेन तु |
"Hearing the words of Surasa, I, as tall as ten Yojanas (eighty miles), within a moment,
grew half as much in size (fifteen Yojanas or one hundred twenty miles)."
मत् प्रमाण अनुरूपम् च व्यादितम् तन् मुखम् तया || ५-५८-२९
तत् दृष्ट्वा व्यादितम् तु आस्यम् ह्रस्वम् हि अकरवम् वपुः |
तस्मिन् मुहूर्ते च पुनः बभूव अन्गुष्ठ सम्मितः || ५-५८-३०
तत् दृष्ट्वा व्यादितम् तु आस्यम् ह्रस्वम् हि अकरवम् वपुः |
तस्मिन् मुहूर्ते च पुनः बभूव अन्गुष्ठ सम्मितः || ५-५८-३०
"She opened her mouth so wide as to correspond to the size of my body. Seeing her expanded
mouth, I assumed a dwarfish form. At that moment, I still became reduced to the size of a human thumb."
अभिपत्य आशु तत् वक्त्रम् निर्गतो अहम् ततः क्षणात् |
अब्रवीत् सुरसा देवी स्वेन रूपेण माम् पुनः || ५-५८-३१
अब्रवीत् सुरसा देवी स्वेन रूपेण माम् पुनः || ५-५८-३१
"After entering her mouth quickly, I then came out instantly. The divine Surasa, in her
native form, spoke to me again, as follows:
अर्थ सिद्ध्यै हरि श्रेष्ठ गच्छ सौम्य यथा सुखम् |
समानय च वैदेहीम् राघवेण महात्मना || ५-५८-३२
सुखी भव महाबाहो प्रीता अस्मि तव वानर |
समानय च वैदेहीम् राघवेण महात्मना || ५-५८-३२
सुखी भव महाबाहो प्रीता अस्मि तव वानर |
"'O gently monkey! O the foremost among monkeys! Go happily for the fulfillment of your
purpose. Bring back Seetha to the magnanimous Rama. O mighty armed monkey! Be happy. I am pleased with
you.'"
ततो अहम् साधु साध्वी इति सर्व भूतैः प्रशंसितः || ५-५८-३३
ततो अन्तरिक्षम् विपुलम् प्लुतो अहम् गरुडो यथा |
ततो अन्तरिक्षम् विपुलम् प्लुतो अहम् गरुडो यथा |
"Then, all living beings praised me! Saying Good! Well done! Bravo! Thereupon, I leapt
into the extensive sky, like Garuda the eagle, the carrier of Lord Vishnu."
चाया मे निगृहीता च न च पश्यामि किंचन || ५-५८-३४
सो अहम् विगत वेगः तु दिशो दश विलोकयन् |
न किंचित् तत्र पश्यामि येन मे अपहृता गतिः || ५-५८-३५
सो अहम् विगत वेगः तु दिशो दश विलोकयन् |
न किंचित् तत्र पश्यामि येन मे अपहृता गतिः || ५-५८-३५
"In the meanwhile, my shadow was held fast. Yet, I did not perceive anything. My speed
having been blocked, I surveyed all the ten directions. But I could not discover there, any object by
which my movement was blocked."
ततो मे बुद्धिः उत्पन्ना किम् नाम गमने मम |
ईदृशो विघ्न उत्पन्नो रूपम् यत्र न दृश्यते || ५-५८-३६
ईदृशो विघ्न उत्पन्नो रूपम् यत्र न दृश्यते || ५-५८-३६
"Then, the thought arose in me: "How I wonder has such a hindrance arose in my journey,
although no concrete configuration is being seen here?"
अधो भागेन मे दृष्टिः शोचता पातिता मया |
ततो अद्राक्षम् अहम् भीमाम् राक्षसीम् सलिले शयाम् || ५-५८-३७
ततो अद्राक्षम् अहम् भीमाम् राक्षसीम् सलिले शयाम् || ५-५८-३७
"While I was thinking thus, my sight has fallen downward. There, I saw a terrible female-demon
lying in water."
प्रहस्य च महानादम् उक्तो अहम् भीमया तया |
अवस्थितम् असम्भ्रान्तम् इदम् वाक्यम् अशोभनम् || ५-५८-३८
अवस्थितम् असम्भ्रान्तम् इदम् वाक्यम् अशोभनम् || ५-५८-३८
"Heartily laughing with a great noise, that terrific woman, spoke to me the following
inauspicious words, firmly and without any bewilderment (as follows):
क्व असि गन्ता महाकाय क्षुधिताया मम ईप्सितः |
भक्षः प्रीणय मे देहम् चिरम् आहार वर्जितम् || ५-५८-३९
भक्षः प्रीणय मे देहम् चिरम् आहार वर्जितम् || ५-५८-३९
"O gigantic monkey! Where are you going? You are my requisite food, hungry as I am. Gratify
my person, who has remained without sustenance for long."
बाढम् इति एव ताम् वाणीम् प्रत्यगृह्णाम् अहम् ततः |
आस्य प्रमाणात् अधिकम् तस्याः कायम् अपूरयम् || ५-५८-४०
आस्य प्रमाणात् अधिकम् तस्याः कायम् अपूरयम् || ५-५८-४०
"Saying 'Amen', I actually accepted those words. Thereupon, I expanded my body to a size
larger than the capacity of her mouth."
तस्याः च आस्यम् महत् भीमम् वर्धते मम भक्षणे |
न च माम् सा तु बुबुधे मम वा विकृतम् कृतम् || ५-५८-४१
न च माम् सा तु बुबुधे मम वा विकृतम् कृतम् || ५-५८-४१
"Her terrific large mouth too began to grow to devour me. She could not understand well
about me or about the change subsequently gone through by me (in the shape of a minute form)"
ततो अहम् विपुलम् रूपम् सम्क्षिप्य निमिष अन्तरात् |
तस्या हृदयम् आदाय प्रपतामि नभः तलम् || ५-५८-४२
तस्या हृदयम् आदाय प्रपतामि नभः तलम् || ५-५८-४२
"Then, having contracted my large body within another moment, I extracted her heart and
leapt back into the sky."
सा विसृष्ट भुजा भीमा पपात लवण अम्भसि |
मया पर्वत सम्काशा निकृत्त हृदया सती || ५-५८-४३
मया पर्वत सम्काशा निकृत्त हृदया सती || ५-५८-४३
"When her heart has been cut off by me, that terrific Simhika looking like a mountain,
fell into the ocean with her arms emanating from it."
शृणोमि ख गतानाम् च सिद्धानाम् चारणैः सह |
राक्षसी सिम्हिका भीमा क्षिप्रम् हनुमता हृता || ५-५८-४४
राक्षसी सिम्हिका भीमा क्षिप्रम् हनुमता हृता || ५-५८-४४
"I heard great sages along with wandering celestial singers, moving in the sky, saying
that Simhika the dreadful demon was instantly killed by Hanuma."
ताम् हत्वा पुनः एव अहम् कृत्यम् आत्ययिकम् स्मरन् |
गत्वा च महत् अध्वानम् पश्यामि नग मण्डितम् || ५-५८-४५
दक्षिणम् तीरम् उदधेः लन्का यत्र च सा पुरी |
गत्वा च महत् अध्वानम् पश्यामि नग मण्डितम् || ५-५८-४५
दक्षिणम् तीरम् उदधेः लन्का यत्र च सा पुरी |
"After killing her and again recollecting the task to be performed quickly, I travelled
for a long distance and saw the southern shore of the ocean, where that City of Lanka, adorned with
its trees, was situated."
अस्तम् दिन करे याते रक्षसाम् निलयम् पुरीम् || ५-५८-४६
प्रविष्टो अहम् अविज्ञातो रक्षोभिः भीम विक्रमैः |
प्रविष्टो अहम् अविज्ञातो रक्षोभिः भीम विक्रमैः |
"While the sun was setting, I, without being noticed by the demons of dreadful prowess,
entered the city of Lanka, the abode of demons."
तत्र प्रविशतश्चापि कल्पान्तघनसन्निभा || ५-५८-४७
अट्टहासम् विमुञ्चन्ती नारी काप्युत्थिता पुरः |
अट्टहासम् विमुञ्चन्ती नारी काप्युत्थिता पुरः |
"While I was entering the City, a woman, resembling a cloud at the time of dissolution
of the world, stood up in front of me, emitting a loud laughter."
जिघांसन्तीम् ततस्ताम् तु ज्वलदग्निशिरोरुहाम् || ५-५८-४८
सव्यमुष्टिप्रहारेण पराजित्य सुभैरवाम् |
प्रदोषकाले प्रविशम् भीतयाहम् तयोदितः || ५-५८-४९
सव्यमुष्टिप्रहारेण पराजित्य सुभैरवाम् |
प्रदोषकाले प्रविशम् भीतयाहम् तयोदितः || ५-५८-४९
"Then defeating that woman, having her hair looking terrific like a blazing fire and
who was trying to kill me, by striking her with a blow of the fist of my left hand and entered the land
of Lanka at the dusk of early night. she, being frightened, spoke to me as follows:
अहम् लङ्कापुरी वीर निर्जिता विक्रमेण ते |
यस्मात्तस्माद्विजेतासि सर्वरक्षांस्यशेषतः || ५-५८-५०
यस्मात्तस्माद्विजेतासि सर्वरक्षांस्यशेषतः || ५-५८-५०
"O hero! I am (the personified) City of Lanka. Therefore, by the same prowess you conquered
me, you can defeat all the demons here completely."
तत्र अहम् सर्व रात्रम् तु विचिन्वन् जनक आत्मजाम् |
रावण अन्तः पुर गतो न च अपश्यम् सुमध्यमाम् || ५-५८-५१
रावण अन्तः पुर गतो न च अपश्यम् सुमध्यमाम् || ५-५८-५१
"Searching there for Seetha that whole night in Ravana's gynaecium, I could not find
that Seetha, the slender-waisted lady."
ततः सीताम् अपश्यन् तु रावणस्य निवेशने |
शोक सागरम् आसाद्य न पारम् उपलक्षये || ५-५८-५२
शोक सागरम् आसाद्य न पारम् उपलक्षये || ५-५८-५२
"Unable to find Seetha in Ravana's dwelling and facing a sea of sorrow, I could not then
perceive its other shore."
शोचता च मया दृष्टम् प्राकारेण समावृतम् |
कान्चनेन विकृष्टेन गृह उपवनम् उत्तमम् || ५-५८-५३
कान्चनेन विकृष्टेन गृह उपवनम् उत्तमम् || ५-५८-५३
"While bemoaning, I saw an excellent grove near that gynaecium, concealed by a prolonged
fence painted with golden colour."
स प्राकारम् अवप्लुत्य पश्यामि बहु पादपम् |
अशोक वनिका मध्ये शिंशपा पादपो महान् || ५-५८-५४
तम् आरुह्य च पश्यामि कान्चनम् कदली वनम् |
अशोक वनिका मध्ये शिंशपा पादपो महान् || ५-५८-५४
तम् आरुह्य च पश्यामि कान्चनम् कदली वनम् |
Crossing the fence, I saw that grove having copious trees. Amidst that Ashoka garden,
I saw a large Shimshupa* garden. After ascending it, I beheld an yellow-pigmented thicket of banana
plants."
अदूरात् शिंशपा वृक्षात् पश्यामि वन वर्णिनीम् || ५-५८-५५
श्यामाम् कमल पत्र अक्षीम् उपवास कृश आननाम् |
तदेकवासःसंवीताम् रजोध्वस्तशिरोरुहाम् || ५-५८-५६
शोकसन्तापदीनाङ्गीम् सीताम् भर्तृहिते स्थिताम् |
राक्षसीभिः विरूपाभिः क्रूराभिः अभिसम्वृताम् || ५-५८-५७
मांस शोणित भक्ष्याभिः व्याघ्रीभिः हरिणीम् यथा |
श्यामाम् कमल पत्र अक्षीम् उपवास कृश आननाम् |
तदेकवासःसंवीताम् रजोध्वस्तशिरोरुहाम् || ५-५८-५६
शोकसन्तापदीनाङ्गीम् सीताम् भर्तृहिते स्थिताम् |
राक्षसीभिः विरूपाभिः क्रूराभिः अभिसम्वृताम् || ५-५८-५७
मांस शोणित भक्ष्याभिः व्याघ्रीभिः हरिणीम् यथा |
"Not far from that Shimshupa tree. I saw Seetha, of youthful complexion, with eyes looking
like lotus-petals, with her face emaciated by fasting, clad in a single piece of cloth, her hair soiled
with dust, her limbs afflicted with grief and agony, devoted as she was to the good of her lord and
surrounded on all sides by ugly and cruel female-demons living on flesh and blood, as a doe encircled
by tigresses."
सा मया राक्षसीमध्ये तर्ज्यमाना मुहुर्महुः || ५-५८-५८
एकवेणीधरा दीना भर्तृचिन्तापरायणा |
भूमिशय्या विवर्णाङ्गी पद्मिनीव हिमागमे || ५-५८-५९
रावणाद्विनिवृत्तार्था मर्तव्यकृतनिश्चया |
कथंचिन्मृगशाबाक्षी तूर्णमासादिता मया || ५-५८-६०
एकवेणीधरा दीना भर्तृचिन्तापरायणा |
भूमिशय्या विवर्णाङ्गी पद्मिनीव हिमागमे || ५-५८-५९
रावणाद्विनिवृत्तार्था मर्तव्यकृतनिश्चया |
कथंचिन्मृगशाबाक्षी तूर्णमासादिता मया || ५-५८-६०
"Seetha, who had eyes like those of a deer, was somehow quickly found by me looking depressed
in the amidst of female-demons, frightened (as she was by them) again and again, putting on a single
braid of hair (as a mark of desolation), wholly devoted to the thought of her lord, having floor as
her bedstead, pale-limbed like a lotus-stalk in a cool season, turning away the request of Ravana, and
determined to die."
ताम् दृष्ट्वा तादृशीम् नारीम् राम पत्नीम् अनिन्दिताम् |
तत्र एव शिंशपा वृक्षे पश्यन्न् अहम् अवस्थितः || ५-५८-६१
तत्र एव शिंशपा वृक्षे पश्यन्न् अहम् अवस्थितः || ५-५८-६१
"Seeing that illustrious woman, the consort of Rama in such a state, I stayed perched
on the same Simsupa tree, looking at her."
ततो हलहला शब्दम् कान्ची नूपुर मिश्रितम् |
शृणोमि अधिक गम्भीरम् रावणस्य निवेशने || ५-५८-६२
शृणोमि अधिक गम्भीरम् रावणस्य निवेशने || ५-५८-६२
"Meanwhile, I heard an exceedingly roaring and hallooing sound, mixed with sounds of
girdles and anklets in the abode of Ravana."
ततो अहम् परम उद्विग्नः स्वरूपम् प्रत्यसम्हरम् |
अहम् च शिंशपा वृक्षे पक्षी इव गहने स्थितः || ५-५८-६३
अहम् च शिंशपा वृक्षे पक्षी इव गहने स्थितः || ५-५८-६३
"Then, I was very much frightened and contracted my physique. I, on my part, remained
hidden like a bird in that Simsupa tree dense with foliage.'"
ततो रावण दाराः च रावणः च महाबलः |
तम् देशम् समनुप्राप्ता यत्र सीता अभवत् स्थिता || ५-५८-६४
तम् देशम् समनुप्राप्ता यत्र सीता अभवत् स्थिता || ५-५८-६४
"Then, the mighty Ravana and his wives reached that place where Seetha was staying."
तम् दृष्ट्वा अथ वराअरोहा सीता रक्षो गण ईश्वरम् |
सम्कुच्य ऊरू स्तनौ पीनौ बाहुभ्याम् परिरभ्य च || ५-५८-६५
सम्कुच्य ऊरू स्तनौ पीनौ बाहुभ्याम् परिरभ्य च || ५-५८-६५
"Thereupon, seeing that Ravana the chief of a troop of demons, Seetha with her lovely
waist, sat compressing her thighs enclosing her swollen breasts with her arms."
वित्रस्ताम् परमोद्विग्नाम् वीक्षमाणामितस्ततः |
त्राणम् किंचिदपश्यन्तीम् वेपमानाम् तपस्विनीम् || ५-५८-६६
ताम् उवाच दशग्रीवः सीताम् परम दुह्खिताम् |
अवाक् शिराः प्रपतितो बहु मन्यस्व माम् इति || ५-५८-६७
त्राणम् किंचिदपश्यन्तीम् वेपमानाम् तपस्विनीम् || ५-५८-६६
ताम् उवाच दशग्रीवः सीताम् परम दुह्खिताम् |
अवाक् शिराः प्रपतितो बहु मन्यस्व माम् इति || ५-५८-६७
"Ravana, bowing his head and coming down, spoke (as follows) to that Seetha who was frightened,
very much grieving for her lord, glancing hither and thither, not finding any protection for her, trembling,
distressed and extremely sorrowful saying, 'Treat me with respect.'"
यदि चेत् त्वम् तु माम् दर्पान् न अभिनन्दसि गर्विते |
द्वौ मास अनन्तरम् सीते पास्यामि रुधिरम् तव || ५-५८-६८
द्वौ मास अनन्तरम् सीते पास्यामि रुधिरम् तव || ५-५८-६८
" 'O arrogant lady! O Seetha! If you refuse me by your arrogance, I will be drinking
your blood after a period of two months.'"
एतत् श्रुत्वा वचः तस्य रावणस्य दुरात्मनः |
उवाच परम क्रुद्धा सीता वचनम् उत्तमम् || ५-५८-६९
उवाच परम क्रुद्धा सीता वचनम् उत्तमम् || ५-५८-६९
"Hearing those words of the evil-minded Ravana, Seetha was very much irritated and spoke
the following excellent words:
राक्षस अधम रामस्य भार्याम् अमित तेजसः |
इक्ष्वाकु कुल नाथस्य स्नुषाम् दशरथस्य च || ५-५८-७०
अवाच्यम् वदतो जिह्वा कथम् न पतिता तव |
इक्ष्वाकु कुल नाथस्य स्नुषाम् दशरथस्य च || ५-५८-७०
अवाच्यम् वदतो जिह्वा कथम् न पतिता तव |
"How did your tongue not fall of, O the worst demon, by speaking such words not to be
uttered, to the consort of Rama, of boundless glory, and the daughter-in-law of Dasaratha the lord of
Ikshvaku dynasty?"
किंस्वित् वीर्यम् तव अनार्य यो माम् भर्तुः असम्निधौ || ५-५८-७१
अपहृत्य आगतः पाप तेन अदृष्टो महात्मना |
अपहृत्य आगतः पाप तेन अदृष्टो महात्मना |
"O ignoble soul! Of what account is your prowess, when you came unnoticed during the
absence of my lord, that great soul and abducted me, O sinful one?"
न त्वम् रामस्य सदृशो दास्ये अपि अस्या न युज्यसे || ५-५८-७२
यज्ञीयः सत्य वाक् चैव रण श्लाघी च राघवः |
यज्ञीयः सत्य वाक् चैव रण श्लाघी च राघवः |
" 'You have no similarity with Rama. You are unfit even to do service to Rama. Rama performs
sacrifices. He speaks only truth. He is a lover of battle'."
जानक्या परुषम् वाक्यम् एवम् उक्तो दश आननः || ५-५८-७३
जज्वाल सहसा कोपाच् चितास्थ इव पावकः |
जज्वाल सहसा कोपाच् चितास्थ इव पावकः |
"Hearing these harsh words from Seetha, Ravana was at once ablaze with anger, as a fire
blazes in a pile of wood."
विवृत्य नयने क्रूरे मुष्टिम् उद्यम्य दक्षिणम् || ५-५८-७४
मैथिलीम् हन्तुम् आरब्धः स्त्रीभिः हाहा कृतम् तदा |
मैथिलीम् हन्तुम् आरब्धः स्त्रीभिः हाहा कृतम् तदा |
" 'Rolling his cruel eyes and lifting his right fist, Ravana was about to kill Seetha.
Then, an alarm was raised by a women there'."
स्त्रीणाम् मध्यात् समुत्पत्य तस्य भार्या दुरात्मनः || ५-५८-७५
वरा मन्द उदरी नाम तया स प्रतिषेधितः |
वरा मन्द उदरी नाम तया स प्रतिषेधितः |
"Springing up from the midst of those women, a royal woman named Mandodari, the wife
of that evil-minded Ravana, ran to him. He was restrained by her."
उक्तः च मधुराम् वाणीम् तया स मदन अर्दितः || ५-५८-७६
सीतया तव किम् कार्यम् महाइन्द्र सम विक्रम |
सीतया तव किम् कार्यम् महाइन्द्र सम विक्रम |
"She spoke to Ravana, smitten with love, the following sweet words: 'O Ravana having
a prowess similar to that of Indra! Of what need is with Seetha to you?"
देव गन्धर्व कन्याभिः यक्ष कन्याभिः एव च || ५-५८-७७
सार्धम् प्रभो रमस्व इह सीतया किम् करिष्यसि |
सार्धम् प्रभो रमस्व इह सीतया किम् करिष्यसि |
" 'O lord! Enjoy yourself with the daughters of gods, Gandharvas the celestial musicians
and Yakshas the semi-divine beings. What will you do with Seetha?'"
ततः ताभिः समेताभिः नारीभिः स महाबलः || ५-५८-७८
उत्थाप्य सहसा नीतो भवनम् स्वम् निशा चरः |
उत्थाप्य सहसा नीतो भवनम् स्वम् निशा चरः |
"Thereupon, those women together propitiated that mighty Ravana and quickly took him
to his palace."
याते तस्मिन् दशग्रीवे राक्षस्यो विकृत आननाः || ५-५८-७९
सीताम् निर्भर्त्सयाम् आसुः वाक्यैः क्रूरैः सुदारुणैः |
सीताम् निर्भर्त्सयाम् आसुः वाक्यैः क्रूरैः सुदारुणैः |
"When that Ravana left, the ugly-faced female-demons frightened. Seetha with their cruel
and very dreadful words."
तृणवत् भाषितम् तासाम् गणयामास जानकी || ५-५८-८०
तर्जितम् च तदा तासाम् सीताम् प्राप्य निरर्थकम् |
तर्जितम् च तदा तासाम् सीताम् प्राप्य निरर्थकम् |
"Seetha reckoned the utterance of those women as a blade of grass. At that time, the
roaring of those female-demons reached Seetha in vain."
वृथा गर्जित निश्चेष्टा राक्षस्यः पिशित अशनाः || ५-५८-८१
रावणाय शशंसुः ताः सीता अव्यवसितम् महत् |
रावणाय शशंसुः ताः सीता अव्यवसितम् महत् |
"As their roaring frittered away, those flesh-eating female-demons became helpless and
reported that great resolve of Seetha to Ravana."
ततः ताः सहिताः सर्वा विहत आशा निरुद्यमाः || ५-५८-८२
परिक्षिप्य समन्तात् ताम् निद्रा वशम् उपागताः |
परिक्षिप्य समन्तात् ताम् निद्रा वशम् उपागताः |
"Thereafter, all those women joined together, warded off their hopes and held back their
effort. In the end, they encircled Seetha and were overpowered with sleep."
तासु चैव प्रसुप्तासु सीता भर्तृ हिते रता || ५-५८-८३
विलप्य करुणम् दीना प्रशुशोच सुदुह्खिता |
विलप्य करुणम् दीना प्रशुशोच सुदुह्खिता |
"When those women went to sleep, Seetha, intent upon the welfare of her husband, was
deeply aggrieved, miserable and sore depressed as she was, lamenting pitifully."
तासाम् मध्यात्समुत्थाय त्रिजटा वाक्यमब्रवीत् || ५-५८-८४
आत्मानम् खादत क्षिप्रम् न सीता विनशिष्यति |
जनकस्यात्मजा साध्वी स्नुष दशरथस्य च || ५-५८-८५
आत्मानम् खादत क्षिप्रम् न सीता विनशिष्यति |
जनकस्यात्मजा साध्वी स्नुष दशरथस्य च || ५-५८-८५
"Trijata, rising from the midst of those female-demons, spoke the following words; 'Feed
on yourself quickly rather than on Seetha, the daughter of Janaka, a virtuous woman and the daughter-in-law
of Dasartha who des not get destroyed'."
स्वप्नो ह्यद्य मया दृष्टो दारुणो रोमहर्षणः |
रक्षसाम् च विनाशाय भर्तुरस्या जयाय च || ५-५८-८६
रक्षसाम् च विनाशाय भर्तुरस्या जयाय च || ५-५८-८६
"'Now, I have seen a dreadful dream, causing my hair to stand erect. It is pointing towards
the ruin of our demons and the victory of her husband."
अलमस्मात्परित्रातुम् राघवाद्रक्षसीगणम् |
अभियाचाम वैदेहीमेतद्धि मम रोचते || ५-५८-८७
अभियाचाम वैदेहीमेतद्धि मम रोचते || ५-५८-८७
" �We will pray Seetha, who is capable of protecting all our female-demons from Rama.
I feel that it is batter for us'."
यस्या ह्येवम्विधः स्वप्नो दुःखितायाः प्रदृश्यते |
सा दुःखैर्विविधैर्मुक्ता सुखमाप्नोत्यनुत्तमम् || ५-५८-८८
प्रणिपातप्रसन्ना हि मैथिली जनकात्मजा |
सा दुःखैर्विविधैर्मुक्ता सुखमाप्नोत्यनुत्तमम् || ५-५८-८८
प्रणिपातप्रसन्ना हि मैथिली जनकात्मजा |
" 'When such a dream is seen while a woman is weeping, that woman gets relieved of many
kinds of sorrows and will obtain happiness. Seetha, the daughter of Janaka, indeed will be pleased on
receiving a salutation'."
ततह् सा ह्रीमती बाला भर्तुर्विजयहर्षिता || ५-५८-८९
अवोचद्यदि तत्तथ्यम् भवेयम् शरणम् हि वः |
अवोचद्यदि तत्तथ्यम् भवेयम् शरणम् हि वः |
"Delighted at hearing the victory of her lord, that girl Seetha then basfully spoke:
'If it is true, I will be protecting you all'."
ताम् च अहम् तादृशीम् दृष्ट्वा सीताया दारुणाम् दशाम् |
चिन्तयामास विश्रान्तो न च मे निर्वृतम् मनः || ५-५८-९०
चिन्तयामास विश्रान्तो न च मे निर्वृतम् मनः || ५-५८-९०
"Taking rest for some time and seeing such a dreadful state of Seetha, I reflected upon
it. My mind could not satisfy itself."
सम्भाषण अर्थे च मया जानक्याः चिन्तितो विधिः || ५-५८-९१
इक्ष्वाकु कुल वंशः तु ततो मम पुरः कृतः |
इक्ष्वाकु कुल वंशः तु ततो मम पुरः कृतः |
"Thinking about a means for starting a conversation with Seetha, I started to describe
the history of Ikshvaku's dynasty."
श्रुत्वा तु गदिताम् वाचम् राज ऋषि गण पूजिताम् || ५-५८-९२
प्रत्यभाषत माम् देवी बाष्पैः पिहित लोचना |
प्रत्यभाषत माम् देवी बाष्पैः पिहित लोचना |
"Hearing the words spoken by me, which are adored by the assemblies of royal sages, Seetha
the princess, with her eyes filled with tears, spoke to me, as follows:"
कः त्वम् केन कथम् च इह प्राप्तो वानर पुम्गव || ५-५८-९३
का च रामेण ते प्रीतिः तन् मे शंसितुम् अर्हसि |
का च रामेण ते प्रीतिः तन् मे शंसितुम् अर्हसि |
" 'O the foremost among the monkeys! Who are you? Why did you come here? How did you
come? What type of friendship do you have with Rama? You ought to tell me all this?"
तस्याः तत् वचनम् श्रुत्वा अहम् अपि अब्रुवम् वचः || ५-५८-९४
देवि रामस्य भर्तुः ते सहायो भीम विक्रमः |
सुग्रीवो नाम विक्रान्तो वानर इन्दो महाबलः || ५-५८-९५
देवि रामस्य भर्तुः ते सहायो भीम विक्रमः |
सुग्रीवो नाम विक्रान्तो वानर इन्दो महाबलः || ५-५८-९५
"Hearing those words of Seetha, I spoke the following words: 'O princess! There is a
courageous king of monkeys, by name Sugreeva, who is a mighty companion to your husband, possessing
a terrific prowess."
तस्य माम् विद्धि भृत्यम् त्वम् हनूमन्तम् इह आगतम् |
भर्त्रा अहम् प्रहितः तुभ्यम् रामेण अक्लिष्ट कर्मणा || ५-५८-९६
भर्त्रा अहम् प्रहितः तुभ्यम् रामेण अक्लिष्ट कर्मणा || ५-५८-९६
"Know me, who came here, as Hanuma, a servant of that Sugreeva, Rama, you husband, who
is unwearied in his actions, sent me here for your sake."
इदम् च पुरुष व्याघ्रः श्रीमान् दाशरथिः स्वयम् |
अन्गुलीयम् अभिज्ञानम् अदात् तुभ्यम् यशस्विनि || ५-५८-९७
अन्गुलीयम् अभिज्ञानम् अदात् तुभ्यम् यशस्विनि || ५-५८-९७
"O illustrious lady! Rama, the foremost among men and the glorious man, gave this finger-ring
personally to you as a token of remembrance."
तत् इच्छामि त्वया आज्ञप्तम् देवि किम् करवाणि अहम् |
राम लक्ष्मणयोः पार्श्वम् नयामि त्वाम् किम् उत्तरम् || ५-५८-९८
राम लक्ष्मणयोः पार्श्वम् नयामि त्वाम् किम् उत्तरम् || ५-५८-९८
"O princess! For that reason, I wish to have a command from you. What am I to do? I shall
take you to the proximity of Rama and Lakshmana. What do you say?"
एतत् श्रुत्वा विदित्वा च सीता जनक नन्दिनी |
आह रावणम् उत्साद्य राघवो माम् नयतु इति || ५-५८-९९
आह रावणम् उत्साद्य राघवो माम् नयतु इति || ५-५८-९९
"Hearing my words and understanding them, Seetha the daughter of Janaka said as follows:
'Let Rama take me back, after killing Ravana'."
प्रणम्य शिरसा देवीम् अहम् आर्याम् अनिन्दिताम् |
राघवस्य मनो ह्लादम् अभिज्ञानम् अयाचिषम् || ५-५८-१००
राघवस्य मनो ह्लादम् अभिज्ञानम् अयाचिषम् || ५-५८-१००
"Bowing my head in salutation to the noble and irreproachable Seetha, I asked for a token
of remembrance which would gladden the heart of Rama."
अथ मामब्रवीत्सीता गृह्यतामयम्त्तमः |
मणिर्येन महाबाहू रामस्त्वाम् बहुमन्यते || ५-५८-१०१
मणिर्येन महाबाहू रामस्त्वाम् बहुमन्यते || ५-५८-१०१
"Then, Seetha spoke to me as follows: 'Let this foremost jewel, be taken, by which the
long-armed Rama will be having a high opinion of you'."
एवम् उक्ता वराअरोहा मणि प्रवरम् उत्तमम् |
प्रायच्छत् परम उद्विग्ना वाचा माम् संदिदेश ह || ५-५८-१०२
प्रायच्छत् परम उद्विग्ना वाचा माम् संदिदेश ह || ५-५८-१०२
"Speaking thus, Seetha having fine hips, gave that wonderful and the foremost jewel.
Highly distressed, she gave a message also in words to me."
ततः तस्यै प्रणम्य अहम् राज पुत्र्यै समाहितः |
प्रदक्षिणम् परिक्रामम् इह अभ्युद्गत मानसः || ५-५८-१०३
प्रदक्षिणम् परिक्रामम् इह अभ्युद्गत मानसः || ५-५८-१०३
"Then, offering salutation to Seetha the princess in utmost devotion, I circumambulated
her from left to right, of course with my mind setting out to come here."
उत्तरम् पुनः एव आह निश्चित्य मनसा तदा |
हनूमन् मम वृत्त अन्तम् वक्तुम् अर्हसि राघवे || ५-५८-१०४
हनूमन् मम वृत्त अन्तम् वक्तुम् अर्हसि राघवे || ५-५८-१०४
"Determining something in mind, she spoke to me again as follows: 'O Hanuma! You ought
to tell Rama about my tale of woes occurring here'."
यथा श्रुत्वा एव नचिरात् ताव् उभौ राम लक्ष्मणौ |
सुग्रीव सहितौ वीराव् उपेयाताम् तथा कुरु || ५-५८-१०५
सुग्रीव सहितौ वीराव् उपेयाताम् तथा कुरु || ५-५८-१०५
" 'Act so that both those heroes Rama and Lakshmana together with Sugreeva quickly arrive
here, soon after hearing my tale'."
यदि अन्यथा भवेत् एतत् द्वौ मासौ जीवितम् मम |
न माम् द्रक्ष्यति काकुत्स्थो म्रिये सा अहम् अनाथवत् || ५-५८-१०६
न माम् द्रक्ष्यति काकुत्स्थो म्रिये सा अहम् अनाथवत् || ५-५८-१०६
"'If proves to be otherwise, my survival will be only for two months. Rama cannot see
me thereafter. As such, I will be dying like a helpless woman'."
तत् श्रुत्वा करुणम् वाक्यम् क्रोधो माम् अभ्यवर्तत |
उत्तरम् च मया दृष्टम् कार्य शेषम् अनन्तरम् || ५-५८-१०७
उत्तरम् च मया दृष्टम् कार्य शेषम् अनन्तरम् || ५-५८-१०७
"Hearing those miserable words, I became angry. Thereafter, I thought of my remaining
successive action to be done."
ततो अवर्धत मे कायः तदा पर्वत सम्निभः |
युद्ध कान्क्षी वनम् तच् च विनाशयितुम् आरभे || ५-५८-१०८
युद्ध कान्क्षी वनम् तच् च विनाशयितुम् आरभे || ५-५८-१०८
"Thereafter, my body grew up to a size equal to that of a mountain. Then, I started destroying
that garden, thereby longing for a combat."
तत् भग्नम् वन षण्डम् तु भ्रान्त त्रस्त मृग द्विजम् |
प्रतिबुद्धा निरीक्षन्ते राक्षस्यो विकृत आननाः || ५-५८-१०९
प्रतिबुद्धा निरीक्षन्ते राक्षस्यो विकृत आननाः || ५-५८-१०९
"The female-demons; with their ugly faces woke up and saw that thicket of garden being
broken and with its frightened animals and birds moving about unsteadily."
माम् च दृष्ट्वा वने तस्मिन् समागम्य ततः ततः |
ताः समभ्यागताः क्षिप्रम् रावणाय आचचक्षिरे || ५-५८-११०
ताः समभ्यागताः क्षिप्रम् रावणाय आचचक्षिरे || ५-५८-११०
"Coming from their respective places and seeing me in that garden, those female-demons
quickly went and reported the matter to Ravana (as follows):"
राजन् वनम् इदम् दुर्गम् तव भग्नम् दुरात्मना |
वानरेण हि अविज्ञाय तव वीर्यम् महाबल || ५-५८-१११
वानरेण हि अविज्ञाय तव वीर्यम् महाबल || ५-५८-१११
"O mighty king! Indeed not knowing your prowess, an evil-minded monkey ahs demolished
your inaccessible garden."
दुर्बुद्धेः तस्य राज इन्द्र तव विप्रिय कारिणः |
वधम् आज्ञापय क्षिप्रम् यथा असौ विलयम् व्रजेत् || ५-५८-११२
वधम् आज्ञापय क्षिप्रम् यथा असौ विलयम् व्रजेत् || ५-५८-११२
"O emperor! Give orders quickly for killing him, so that the evil-minded monkey, who
caused offence to you, will get destroyed."
तत् श्रुत्वा राक्षस इन्द्रेण विसृष्टा भृश दुर्जयाः |
राक्षसाः किम्करा नाम रावणस्य मनो अनुगाः || ५-५८-११३
राक्षसाः किम्करा नाम रावणस्य मनो अनुगाः || ५-५८-११३
"Hearing those words, Ravana sent invincible demons called Kinkaras, who were adapted
to the mind of Ravana."
तेषाम् अशीति साहस्रम् शूल मुद्गर पाणिनाम् |
मया तस्मिन् वन उद्देशे परिघेण निषूदितम् || ५-५८-११४
मया तस्मिन् वन उद्देशे परिघेण निषूदितम् || ५-५८-११४
"In that portion of the garden, I destroyed with an iron rod, eight thousand kinkaras,
having darts and hammers in their hands."
तेषाम् तु हत शेषा ये ते गता लघु विक्रमाः |
निहतम् च मया सैन्यम् रावणाय आचचक्षिरे || ५-५८-११५
निहतम् च मया सैन्यम् रावणाय आचचक्षिरे || ५-५८-११५
"Taking quick steps, those few who have survived, went and reported the news to Ravana,
of their large army having been killed by me."
ततो मे बुद्धिः उत्पन्ना चैत्य प्रासादम् आक्रमम् |
तत्रस्थान् राक्षसान् हत्वा शतम् स्तम्भेन वै पुनः || ५-५८-११६
ललाम भूतो लन्काया मया विध्वंसितो रुषा |
तत्रस्थान् राक्षसान् हत्वा शतम् स्तम्भेन वै पुनः || ५-५८-११६
ललाम भूतो लन्काया मया विध्वंसितो रुषा |
"Then, an idea came to me. Occupying a lofty palatial mansion of a sanctuary which was
an eminent ornament of Lanka. I killed again a hundred demons stationed there with a pillar."
ततः प्रहस्तस्य सुतम् जम्बु मालिनम् आदिशत् || ५-५८-११७
राक्षसैर्बहुभिः सार्थम् घोररूपैर्भयानकैः |
राक्षसैर्बहुभिः सार्थम् घोररूपैर्भयानकैः |
"Then, Ravana dispatched Jambumali, the son of Prahasta together with numerous dreadful
demons having terrific forms."
तम् अहम् बल सम्पन्नम् राक्षसम् रण कोविदम् || ५-५८-११८
परिघेण अतिघोरेण सूदयामि सह अनुगम् |
परिघेण अतिघोरेण सूदयामि सह अनुगम् |
"I destroyed that demon, though endowed with a great strength and skilled in warfare,
along with his followers, with my terrific iron bar itself."
तत् श्रुत्वा राक्षस इन्द्रः तु मन्त्रि पुत्रान् महाबलान् || ५-५८-११९
पदाति बल सम्पन्नान् प्रेषयामास रावणः |
पदाति बल सम्पन्नान् प्रेषयामास रावणः |
"Hearing of it, Ravana, the king of demons, dispatched the son of his minister, endowed
with great strength and strengthened with a regiment of infantry."
परिघेण एव तान् सर्वान् नयामि यम सादनम् || ५-५८-१२०
मन्त्रि पुत्रान् हतान् श्रुत्वा समरे लघु विक्रमान् |
पन्च सेना अग्रगान् शूरान् प्रेषयामास रावणः || ५-५८-१२१
मन्त्रि पुत्रान् हतान् श्रुत्वा समरे लघु विक्रमान् |
पन्च सेना अग्रगान् शूरान् प्रेषयामास रावणः || ५-५८-१२१
"I killed all of them also by that iron bar itself. Hearing of the minster's sons, who
were quick in exhibiting their valour in battle, having been killed, Ravana dispatched five valiant
generals."
तान् अहम् सह सैन्यान् वै सर्वान् एव अभ्यसूदयम् |
ततः पुनः दशग्रीवः पुत्रम् अक्षम् महाबलम् || ५-५८-१२२
बहुभी राकसैः सार्धम् प्रेषयामास रावणः |
ततः पुनः दशग्रीवः पुत्रम् अक्षम् महाबलम् || ५-५८-१२२
बहुभी राकसैः सार्धम् प्रेषयामास रावणः |
"I got all the minster's sons together with their army destroyed. Then, Ravana, the ten-headed
monster, sent his mighty son, Aksha together with a multitude of army for the combat."
तम् तु मन्द उदरी पुत्रम् कुमारम् रण पण्डितम् || ५-५८-१२३
सहसा खम् समुत्क्रान्तम् पादयोः च गृहीतवान् |
चर्म असिनम् शत गुणम् भ्रामयित्वा व्यपेषयम् || ५-५८-१२४
सहसा खम् समुत्क्रान्तम् पादयोः च गृहीतवान् |
चर्म असिनम् शत गुणम् भ्रामयित्वा व्यपेषयम् || ५-५८-१२४
"I suddenly caught by the feet, that prince, son of Mandodari, who was skilled in warfare
and who was jumping into the sky with his sword and shield. I whirled him round a hundred times and
crushed him."
तम् अक्षम् आगतम् भग्नम् निशम्य स दश आननः |
तत इन्द्रजितम् नाम द्वितीयम् रावणः सुतम् || ५-५८-१२५
व्यादिदेश सुसम्क्रुद्धो बलिनम् युद्ध दुर्मदम् |
तत इन्द्रजितम् नाम द्वितीयम् रावणः सुतम् || ५-५८-१२५
व्यादिदेश सुसम्क्रुद्धो बलिनम् युद्ध दुर्मदम् |
"Hearing of the death of Aksha in combat, that ten-headed Ravana was very much enraged
and thereupon dispatched his second son, by name Indrajit, who was strong but foolishly arrogant in
battle."
तस्य अपि अहम् बलम् सर्वम् तम् च राक्षस पुम्गवम् || ५-५८-१२६
नष्ट ओजसम् रणे कृत्वा परम् हर्षम् उपागमम् |
नष्ट ओजसम् रणे कृत्वा परम् हर्षम् उपागमम् |
"By conquering all that army in battle and making that Indrajit the foremost among demons;
lusterless, I experienced a great joy."
महता हि महाबाहुः प्रत्ययेन महाबलः || ५-५८-१२७
प्रेषितो रावणेन एष सह वीरैः मद उत्कटैः |
प्रेषितो रावणेन एष सह वीरैः मद उत्कटैः |
"Ravana himself dispatched, with a great confidence, that long-armed and mighty Indrajit
along with valiant demons excited with their arrogance."
सोऽविषह्यम् हि माम् बुद्ध्वा स्वम् बलम् चावमर्दितम् |
ब्राह्मेण अस्त्रेण स तु माम् प्रबध्नाच् च अतिवेगतः || ५-५८-१२८
ब्राह्मेण अस्त्रेण स तु माम् प्रबध्नाच् च अतिवेगतः || ५-५८-१२८
"Knowing me to be irresistible and his own army being perishable, that Indrajit with
a great haste, captured me with a Brahma-missile."
रज्जूभिः अभिबध्नन्ति ततो माम् तत्र राक्षसाः || ५-५८-१२९
रावणस्य समीपम् च गृहीत्वा माम् उपानयन् |
रावणस्य समीपम् च गृहीत्वा माम् उपानयन् |
"Then, the demons, after capturing me, tied me there with ropes and carried me away to
Ravana's presence."
दृष्ट्वा सम्भाषितः च अहम् रावणेन दुरात्मना || ५-५८-१३०
पृष्टः च लन्का गमनम् राक्षसानाम् च तत् वधम् |
पृष्टः च लन्का गमनम् राक्षसानाम् च तत् वधम् |
"Seeing me, the evil-minded Ravana spoke to me. He asked, why did you come to Lanka?
'Why did you kill the demons?'"
तत् सर्वम् च मया तत्र सीता अर्थम् इति जल्पितम् || ५-५८-१३१
अस्य अहम् दर्शन आकान्क्षी प्राप्तः त्वत् भवनम् विभो |
मारुतस्य औरसः पुत्रो वानरो हनुमान् अहम् || ५-५८-१३२
अस्य अहम् दर्शन आकान्क्षी प्राप्तः त्वत् भवनम् विभो |
मारुतस्य औरसः पुत्रो वानरो हनुमान् अहम् || ५-५८-१३२
"I answered 'I have done all these acts for the sake of Seetha. O king of demons! I came
to your abode with a desire to see Seetha. I am the offspring of wind-god and a monkey by name Hanuma'."
राम दूतम् च माम् विद्धि सुग्रीव सचिवम् कपिम् |
सो अहम् दौत्येन रामस्य त्वत् समीपम् इह आगतः || ५-५८-१३३
सो अहम् दौत्येन रामस्य त्वत् समीपम् इह आगतः || ५-५८-१३३
" 'Know me to be a monkey, an envoy of Rama and a minister of Sugreeva. As Rama's messenger,
I sought your presence here!"
सुग्रीवश्च महातेजाः स त्वाम् कुशलमब्रवीत् |
धर्मार्थकामसहितम् हितम् पथ्यमुवाच च || ५-५८-१३४
धर्मार्थकामसहितम् हितम् पथ्यमुवाच च || ५-५८-१३४
" �That Sugreeva of great splendour enquired about your welfare. He told you (the following)
beneficiary words, endowed with righteousness wealth and pleasure, appropriate for you'."
वसतो ऋष्यमूके मे पर्वते विपुल द्रुमे |
राघवो रण विक्रान्तो मित्रत्वम् समुपागतः || ५-५८-१३५
राघवो रण विक्रान्तो मित्रत्वम् समुपागतः || ५-५८-१३५
" 'While I was dwelling in Mount R^ishyamuka, abounding with numerous trees, Rama having
a great prowess in battle became a friend to me'."
तेन मे कथितम् राजन् भार्या मे रक्षसा हृता |
तत्र साहाय्य हेतोः मे समयम् कर्तुम् अर्हसि || ५-५८-१३६
तत्र साहाय्य हेतोः मे समयम् कर्तुम् अर्हसि || ५-५८-१३६
" 'The king Rama told me that his wife had been taken away by a demon and that I had
to help him in that matter by all means'."
मया च कथितम् तस्मै वालिनश्च वधम् प्रति |
तत्र साहय्यहेतोर्मे समयम् कर्तुमर्हसि || ५-५८-१३७
तत्र साहय्यहेतोर्मे समयम् कर्तुमर्हसि || ५-५८-१३७
" 'I also told him about the killing of Vali and requested him to come to a mutual agreement
for helping me in that matters'."
वालिना हृत राज्येन सुग्रीवेण सह प्रभुः |
चक्रे अग्नि साक्षिकम् सक्यम् राघवः सह लक्ष्मणः || ५-५८-१३८
चक्रे अग्नि साक्षिकम् सक्यम् राघवः सह लक्ष्मणः || ५-५८-१३८
" 'Rama, the great lord along with Lakshmana made friendship with Sugreeva, (whose kingdom
was taken away by Vali) taking Agni the fire-god for a witness.'
तेन वालिनम् उत्साद्य शरेण एकेन सम्युगे |
वानराणाम् महाराजः कृतः सम्प्लवताम् प्रभुः || ५-५८-१३९
वानराणाम् महाराजः कृतः सम्प्लवताम् प्रभुः || ५-५८-१३९
" 'Killing Vali by a single arrow in combat, Rama made Sugreeva (lord of monkeys) an
emperor of monkeys'."
तस्य साहाय्यम् अस्माभिः कार्यम् सर्व आत्मना तु इह |
तेन प्रस्थापितः तुभ्यम् समीपम् इह धर्मतः || ५-५८-१४०
तेन प्रस्थापितः तुभ्यम् समीपम् इह धर्मतः || ५-५८-१४०
" 'Now we have to extend help to that Rama in all ways. Therefore, I am sending Hanuma
rightly to your presence'."
क्षिप्रम् आनीयताम् सीता दीयताम् राघवस्य च |
यावन् न हरयो वीरा विधमन्ति बलम् तव || ५-५८-१४१
यावन् न हरयो वीरा विधमन्ति बलम् तव || ५-५८-१४१
" 'Even before the heroic monkeys destroy your army, bring Seetha quickly and give her
back to Rama'."
वानराणाम् प्रभवो हि न केन विदितः पुरा |
देवतानाम् सकाशम् च ये गच्छन्ति निमन्त्रिताः || ५-५८-१४२
देवतानाम् सकाशम् च ये गच्छन्ति निमन्त्रिताः || ५-५८-१४२
" 'To whom is this strength of the monkeys not already known, who go even to the presence
of gods, when invited by them for help?'"
इति वनर राजः त्वाम् आह इति अभिहितो मया |
माम् ऐक्षत ततो रुष्टः चक्षुषा प्रदहन्न् इव || ५-५८-१४३
माम् ऐक्षत ततो रुष्टः चक्षुषा प्रदहन्न् इव || ५-५८-१४३
" 'Sugreeva the king of monkeys has sent the foregoing message to you. 'When spoken by
me in these words, Ravana was enraged and looked on me, as though he was going to reduce me to ashes
with his very looks."
तेन वध्यो अहम् आज्ञप्तो रक्षसा रौद्र कर्मणा |
मत्र्पभावमविज्ञाय रावणेन दुरात्मना || ५-५८-१४४
मत्र्पभावमविज्ञाय रावणेन दुरात्मना || ५-५८-१४४
"Without knowing my glory ( in the form of my immunity to death), the evil-minded Ravana,
the demon doing terrific acts, ordered for my killing."
ततो विभीषणो नाम तस्य भ्राता महामतिः |
तेन राक्षस राजो असौ याचितो मम कारणात् || ५-५८-१४५
तेन राक्षस राजो असौ याचितो मम कारणात् || ५-५८-१४५
"Then, there is the brother of that Ravana, called Vibhishana having a great intelligence.
He entreated Ravana, the king of demons, on my behalf (as follows)"
नैवम् राक्षसशार्दूल त्यज्यतामेष निश्चयः |
राजशास्त्रव्यपेतो हि मार्गः संसेव्यते त्वया || ५-५८-१४६
राजशास्त्रव्यपेतो हि मार्गः संसेव्यते त्वया || ५-५८-१४६
"O Ravana the foremost among the demons! No such attempt should be made in this way.
Let this design be abandoned forthwith. Your are indeed following a path which is contrary to the statesmanship."
दूत वध्या न दृष्टा हि राज शास्त्रेषु राक्षस |
दूतेन वेदितव्यम् च यथा अर्थम् हित वादिना || ५-५८-१४७
दूतेन वेदितव्यम् च यथा अर्थम् हित वादिना || ५-५८-१४७
"O Ravana! It is not indeed found in states' policies of killing an envoy. The real truth
is to be known from an envoy speaking a good counsel."
सुमहति अपराधे अपि दूतस्य अतुल विक्रमः |
विरूप करणम् दृष्टम् न वधो अस्ति इह शास्त्रतः || ५-५८-१४८
विरूप करणम् दृष्टम् न वधो अस्ति इह शास्त्रतः || ५-५८-१४८
"O Ravana of great prowess! Even if a very high offence is committed by an envoy, an
act of disfiguring the person is mentioned in a treatise of state-policy and not of killing."
विभीषणेन एवम् उक्तो रावणः संदिदेश तान् |
राक्षसान् एतत् एव अद्य लान्गूलम् दह्यताम् इति || ५-५८-१४९
राक्षसान् एतत् एव अद्य लान्गूलम् दह्यताम् इति || ५-५८-१४९
"Hearing the words of Vibhishana, Ravana ordered those demons to burn my tail by fire."
ततः स्तस्य वचः श्रुत्वा मम पुच्छम् समन्ततः |
वेष्टितम् शण वक्लैः च पटैः कार्पासकैः तथा || ५-५८-१५०
वेष्टितम् शण वक्लैः च पटैः कार्पासकैः तथा || ५-५८-१५०
"Thereupon, hearing Ravana's words; the demons wrapped up my entire tail with bark of
hemp and torn cotton-clothes."
राक्षसाः सिद्ध सम्नाहाः ततः ते चण्ड विक्रमाः |
तत् आदीप्यन्त मे पुच्छम् हनन्तः काष्ठ मुष्टिभिः || ५-५८-१५१
बद्धस्य बहुभिः पाशैः यन्त्रितस्य च राक्षसैः |
तत् आदीप्यन्त मे पुच्छम् हनन्तः काष्ठ मुष्टिभिः || ५-५८-१५१
बद्धस्य बहुभिः पाशैः यन्त्रितस्य च राक्षसैः |
"Thereafter, the demons of terrible prowess, who completed their arrangements, striking
me with their wooden staffs and fists, burnt my tail. Eventhough I was bound with many ropes, I maintained
restraint."
ततः ते राक्षसाः शूरा बद्धम् माम् अग्नि सम्वृतम् || ५-५८-१५२
अघोषयन् राज मार्गे नगर द्वारम् आगताः |
अघोषयन् राज मार्गे नगर द्वारम् आगताः |
"Then, having reached the city-gate, those strong demons made a loud proclamation of
my presence in the principal streets, bound and enveloped in flames as I was."
ततो अहम् सुमहत् रूपम् सम्क्षिप्य पुनः आत्मनः || ५-५८-१५३
विमोचयित्वा तम् बन्धम् प्रकृतिस्थः स्थितः पुनः |
आयसम् परिघम् गृह्य तानि रक्षांसि असूदयम् || ५-५८-१५४
विमोचयित्वा तम् बन्धम् प्रकृतिस्थः स्थितः पुनः |
आयसम् परिघम् गृह्य तानि रक्षांसि असूदयम् || ५-५८-१५४
"Then, after contracting my gigantic form once more and releasing my bondage, I stood
in my native form again. Seizing an iron bar, I killed those demons."
ततः तन् नगर द्वारम् वेगेन आप्लुतवान् अहम् |
पुच्छेन च प्रदीप्तेन ताम् पुरीम् साट्ट गोपुराम् || ५-५८-१५५
दहामि अहम् असम्भ्रान्तो युग अन्त अग्निः इव प्रजाः |
पुच्छेन च प्रदीप्तेन ताम् पुरीम् साट्ट गोपुराम् || ५-५८-१५५
दहामि अहम् असम्भ्रान्तो युग अन्त अग्निः इव प्रजाः |
"Then, I quickly jumped on to that city-gate and without any bewilderment, I set fire
that city with its attics, ramparts and gates with my tail inflamed, even as a fire at the end of the
world, burns all living creatures."
विनष्टा जानकी व्यक्तम् न ह्यदग्धः प्रदृश्यते || ५-५८-१५६
लङ्कायाम् कश्चिदुद्देशः सर्वा भस्मीकृता पुरी |
दहता च मया लन्काम् दघ्दा सीता न संशयः || ५-५८-१५७
रामस्य हि महत्कार्यम् मयेदम् वितथीकृतम् |
लङ्कायाम् कश्चिदुद्देशः सर्वा भस्मीकृता पुरी |
दहता च मया लन्काम् दघ्दा सीता न संशयः || ५-५८-१५७
रामस्य हि महत्कार्यम् मयेदम् वितथीकृतम् |
"The entire Lanka has been reduced to ashes. No place is seen unburnt in this City. Therefore
Seetha also must have been surely burnt."
इति शोकसमाविष्टश्चन्तामहमुपागतः || ५-५८-१५८
अथ अहम् वाचम् अश्रौषम् चारणानाम् शुभ अक्षराम् |
जानकी न च दग्धा इति विस्मय उदन्त भाषिणाम् || ५-५८-१५९
अथ अहम् वाचम् अश्रौषम् चारणानाम् शुभ अक्षराम् |
जानकी न च दग्धा इति विस्मय उदन्त भाषिणाम् || ५-५८-१५९
"Thus filled with grief, I came about to reflect as above. Meanwhile, I heard the auspiciously
worded utterance of charanas the celestial signers who were narrating a tale of astonishment saying
that Seetha has not been burnt."
ततो मे बुद्धिः उत्पन्ना श्रुत्वा ताम् अद्भुताम् गिरम् |
अदग्धा जानकीत्येवम् निमित्तैश्चोपलक्षिता || ५-५८-१६०
अदग्धा जानकीत्येवम् निमित्तैश्चोपलक्षिता || ५-५८-१६०
"After hearing those surprising words, a thought arose in me that Seetha escaped being
burnt. This indicated by the following good omens:
दीप्यमाने तु लाङ्गूले न माम् दहति पावकः |
हृदयम् च प्रहृष्टम् मे वाताः सुरभिगन्धिनः ५-५८-१६१
हृदयम् च प्रहृष्टम् मे वाताः सुरभिगन्धिनः ५-५८-१६१
"In the first place, even though me tail is burning, the fire is not burning my body.
My heart too is delighted. The winds are sweet-smelling."
तैर्निमित्तैश्च दृष्टार्थैः कारणैश्च महागुणैः |
ऋषिवाक्यैश्च सिद्धार्थैरभवम् हृष्टमानसः || ५-५८-१६२
ऋषिवाक्यैश्च सिद्धार्थैरभवम् हृष्टमानसः || ५-५८-१६२
"My heart was delighted by seeing those good omens having their fruits apparent, by looking
into the their fruits apparent, by looking into the reasons of high characteristics and by hearing the
words of accomplished sages."
पुनः दृष्टा च वैदेही विसृष्टः च तया पुनः |
ततः पर्वतमासाद्य तत्ररिष्तमहम् पुनः || ५-५८-१६३
प्रतिप्लवनमारेभे युष्मद्दर्शनकांक्षया |
ततः पर्वतमासाद्य तत्ररिष्तमहम् पुनः || ५-५८-१६३
प्रतिप्लवनमारेभे युष्मद्दर्शनकांक्षया |
"Seeing Seetha once more, relieved by her again and then reaching the Mount Arishta there
again, I started leaping back (over the sea) with a longing to see you (all)."
ततः पवनचन्द्रर्क सिद्धगन्धर्व सेवितम् || ५-५८-१६४
पन्थानमहमाक्रम्य भवतो दृष्टवानिह |
पन्थानमहमाक्रम्य भवतो दृष्टवानिह |
"Then, treading upon the path of the sky, frequented by the wind, the moon, the sun,
Siddhas the semi-divine beings and Gandharvas the celestial musicians, I saw you all here."
राघवस्य प्रभावेन भवताम् चैव तेजसा || ५-५८-१६५
सुग्रीवस्य च कार्य अर्थम् मया सर्वम् अनुष्ठितम् |
सुग्रीवस्य च कार्य अर्थम् मया सर्वम् अनुष्ठितम् |
"I performed all tasks for accomplishing the purpose of Sugreeva, by the grace of Rama
and also through your energy."
एतत् सर्वम् मया तत्र यथावत् उपपादितम् || ५-५८-१६६
अत्र यन् न कृतम् शेषम् तत् सर्वम् क्रियताम् इति |
अत्र यन् न कृतम् शेषम् तत् सर्वम् क्रियताम् इति |
"I have done all this properly there. Do accomplish that which remains undone in this
task by me and complete it."
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये सुन्दरकाण्डे अष्टपंचाशः सर्गः