DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > लक्ष्मण का रोष, राम को बलपूर्वक राज्य हथियाने को प्रेरित करना
This chapter describes Lakshmana's anger and Rama consoling Lakshmana.
तथा तु विलपन्तीम् ताम् कौसल्याम् राम मातरम् |
उवाच लक्ष्मणो दीनः तत् काल सदृशम् वचः || २-२१-१
उवाच लक्ष्मणो दीनः तत् काल सदृशम् वचः || २-२१-१
Lakshmana became dejected and spoke these words, properly befitting for that time, to
that Rama's mother Kausalya who was thus weeping.
न रोचते मम अपि एतत् आर्ये यद् राघवो वनम् |
त्यक्त्वा राज्य श्रियम् गच्चेत् स्त्रिया वाक्य वशम् गतः || २-२१-२
त्यक्त्वा राज्य श्रियम् गच्चेत् स्त्रिया वाक्य वशम् गतः || २-२१-२
"Oh, the honoured lady ! I also do not like Rama to be influenced by the words of a woman
and go to the forest, leaving the prosperous kingdom."
विपरीतः च वृद्धः च विषयैः च प्रधर्षितः |
नृपः किम् इव न ब्रूयाच् चोद्यमानः समन्मथः || २-२१-३
नृपः किम् इव न ब्रूयाच् चोद्यमानः समन्मथः || २-२१-३
"The king with perverted mind, of old age, one who is outraged by sensual enjoyments
and possessed of passion can talk any thing, prompted by Kaikeyi."
न अस्य अपराधम् पश्यामि न अपि दोषम् तथा विधम् |
येन निर्वास्यते राष्ट्रात् वन वासाय राघवः || २-२१-४
येन निर्वास्यते राष्ट्रात् वन वासाय राघवः || २-२१-४
"I can not see any offence or cause for blame in Rama that can expel him from the state
to the forest."
न तम् पश्याम्य् अहम् लोके परोक्षम् अपि यो नरः |
स्वमित्रोऽपि निरस्तोऽपि योऽस्यदोषमुदाहरेत् || २-२१-५
स्वमित्रोऽपि निरस्तोऽपि योऽस्यदोषमुदाहरेत् || २-२१-५
I have not seen in this world any person, whether an enemy or an expellee, speaking ill
of Rama indirectly."
देव कल्पम् ऋजुम् दान्तम् रिपूणाम् अपि वत्सलम् |
अवेक्षमाणः को धर्मम् त्यजेत् पुत्रम् अकारणात् || २-२१-६
अवेक्षमाणः को धर्मम् त्यजेत् पुत्रम् अकारणात् || २-२१-६
"Can anybody observing ethicalness, causelessly get rid of a son who is equal to god
who is honest, who is self-restrained and who is affectionate even towards adversaries?"
तत् इदम् वचनम् राज्ञः पुनर् बाल्यम् उपेयुषः |
पुत्रः को हृदये कुर्यात् राज व्ऱ्त्तम् अनुस्मरन् || २-२१-७
पुत्रः को हृदये कुर्यात् राज व्ऱ्त्तम् अनुस्मरन् || २-२१-७
"Which son, knowing royal usage, can agree to the words of this king who is behaving
as though he got childhood again?"
यावद् एव न जानाति कश्चित् अर्थम् इमम् नरः |
तावद् एव मया साधम् आत्मस्थम् कुरु शासनम् ||२-२१-८
तावद् एव मया साधम् आत्मस्थम् कुरु शासनम् ||२-२१-८
"Even before others get to know about this matter, make this dominion your own, with
my help."
मया पार्श्वे सधनुषा तव गुप्तस्य राघव |
कः समर्थो अधिकम् कर्तुम् कृत अन्तस्य इव तिष्ठतः || २-२१-९
कः समर्थो अधिकम् कर्तुम् कृत अन्तस्य इव तिष्ठतः || २-२१-९
"Oh, Rama! While I am standing by your side along with a bow, protecting you who are
standing as God of Death, who is capable of doing too much ?"
निर्मनुष्याम् इमाम् सर्वाम् अयोध्याम् मनुज ऋषभ |
करिष्यामि शरैअः तीक्ष्णैः यदि स्थास्यति विप्रिये || २-२१-१०
करिष्यामि शरैअः तीक्ष्णैः यदि स्थास्यति विप्रिये || २-२१-१०
"Oh, Rama, the best of men! If the city of Ayodhya turns against you, I shall make it
desolate of men with sharp arrows"
भरतस्य अथ पक्ष्यो वा यो वा अस्य हितम् इच्चति |
सर्वान् एतान् वधिष्यामि मृदुर् हि परिभूयते || २-२१-११
सर्वान् एतान् वधिष्यामि मृदुर् हि परिभूयते || २-२१-११
"I shall kill all those who are siding Bharata ,and are favourable to him. Soft person
indeed gets disgraced!"
प्रोत्साहितोऽयम् कैकेय्या स दुष्टो यदिः पिता |
अमित्रभूतो निस्सङ्गम् वध्यताम् बध्यतामपि || २-२१-१२
अमित्रभूतो निस्सङ्गम् वध्यताम् बध्यतामपि || २-२१-१२
"If our father with an evil mind behaves like our enemy with instigation by Kaikeyi.
I shall keep him imprisoned with out personal attachment or if necessary, kill him."
गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः |
उत्फथम् प्रतिपन्नस्य कार्यम् भवति शासन्म् || २-२१-१३
उत्फथम् प्रतिपन्नस्य कार्यम् भवति शासन्म् || २-२१-१३
"Even a venerable person is to be punished, if he becomes arrogant, if he does not know
good and evil actions and if he takes to a wrong route."
बलमेष किमाश्रित्य हेतुम् वा पुरुषर्षभ |
दातुमिच्छति कैकेय्य राज्यम् स्थितमिदम् तव || २-२१-१४
दातुमिच्छति कैकेय्य राज्यम् स्थितमिदम् तव || २-२१-१४
"Oh, Rama, the best of men! On what strength or season has he taken shelter to give away
this kingdom belonging to you to Kaikeyi?"
त्वया चैव मया चैव कृत्वा वैरम् अनुत्तमम् |
कस्य शक्तिः श्रियम् दातुम् भरताय अरि शासन || २-२१-१५
कस्य शक्तिः श्रियम् दातुम् भरताय अरि शासन || २-२१-१५
"Oh, Rama the chestiser of enemies! Where is the ability for him to give kingdom to Bharata,
by making great enmity against you and me "
अनुरक्तः अस्मि भावेन भ्रातरम् देवि तत्त्वतः |
सत्येन धनुषा चैव दत्तेन इष्टेन ते शपे || २-२१-१६
सत्येन धनुषा चैव दत्तेन इष्टेन ते शपे || २-२१-१६
"Oh, queen! Really, I am devotedly attached to my brother Rama. I am swearing an oath
to you by truth by bow, by the act of giving and by the act of sacrifice."
दीप्तम् अग्निम् अरण्यम् वा यदि रामः प्रवेक्ष्यते |
प्रविष्टम् तत्र माम् देवि त्वम् पूर्वम् अवधारय || २-२१-१७
प्रविष्टम् तत्र माम् देवि त्वम् पूर्वम् अवधारय || २-२१-१७
"Oh, queen! If Rama can enter blazing fire or forest, you make certain that even before,
I can enter there"
हरामि वीर्यात् दुह्खम् ते तमः सूर्यैव उदितः |
देवी पश्यतु मे वीर्यम् राघवः चैव पश्यतु || २-२१-१८
देवी पश्यतु मे वीर्यम् राघवः चैव पश्यतु || २-२१-१८
"I shall alleviate your grief, by showing my valour like the rising sun alleviating darkness
.Let Rama and yourself see my valour"
एतत् तु वचनम् श्रुत्वा लक्ष्मणस्य महात्मनः |
उवाच रामम् कौसल्या रुदन्ती शोक लालसा || २-२१-१९
उवाच रामम् कौसल्या रुदन्ती शोक लालसा || २-२१-१९
Hearing these words of Lakshmana the magnanimous, Kausalya entirely given up to anguish
and weaping, spoke thus to Rama.
भ्रातुस् ते वदतः पुत्र लक्ष्मणस्य श्रुतम् त्वया |
यद् अत्र अनन्तरम् तत् त्वम् कुरुष्व यदि रोचते || २-२१-२०
यद् अत्र अनन्तरम् तत् त्वम् कुरुष्व यदि रोचते || २-२१-२०
"Oh, son !You have heard the words of Lakshmana .If you agree, you do what is to be done,
immediately."
न च अधर्म्यम् वचः श्रुत्वा सपत्न्या मम भाषितम् |
विहाय शोक सम्तप्ताम् गन्तुम् अर्हसि माम् इतः || २-२१-२१
विहाय शोक सम्तप्ताम् गन्तुम् अर्हसि माम् इतः || २-२१-२१
"It is not proper for you to go away from here, leaving me afflicted with grief, after
hearing the un-just words spoken by my co-wife."
धर्मज्ञ यदि धर्मिष्ठो धर्मम् चरितुम् इच्चसि |
शुश्रूष माम् इहस्थः त्वम् चर धर्मम् अनुत्तमम् || २-२१-२२
शुश्रूष माम् इहस्थः त्वम् चर धर्मम् अनुत्तमम् || २-२१-२२
"Oh, Rama! You are righteous man. If you desire to practice virtue, be a virtuous man
and stay here serving me thereby practicing the best morality in the form of serving your mother.
शुश्रूषुर् जननीम् पुत्र स्व गृहे नियतः वसन् |
परेण तपसा युक्तः काश्यपः त्रिदिवम् गतः || २-२१-२३
परेण तपसा युक्तः काश्यपः त्रिदिवम् गतः || २-२१-२३
"Oh, son! Formerly Kasyapa was staying in his own house itself with self restraint, performed
great austerity by serving his mother and went to heaven"
यथा एव राजा पूज्यः ते गौरवेण तथा हि अहम् |
त्वाम् न अहम् अनुजानामि न गन्तव्यम् इतः वनम् || २-२१-२४
त्वाम् न अहम् अनुजानामि न गन्तव्यम् इतः वनम् || २-२१-२४
"Just as the king, by respectable feeling to you is worthy of worship, so also being
your mother, I am worthy of worship to you. Hence, do not go to the forest"
त्वद् वियोगान् न मे कार्यम् जीवितेन सुखेन वा |
त्वया सह मम श्रेयः तृणानाम् अपि भक्षणम् || २-२१-२५
त्वया सह मम श्रेयः तृणानाम् अपि भक्षणम् || २-२१-२५
"After your separation, I shall have no use of this life or comforts for me, it is good
even to eat grass while staying with you"
यदि त्वम् यास्यसि वनम् त्यक्त्वा माम् शोक लालसाम् |
अहम् प्रायम् इह आसिष्ये न हि शक्ष्यामि जीवितुम् || २-२१-२६
अहम् प्रायम् इह आसिष्ये न हि शक्ष्यामि जीवितुम् || २-२१-२६
"I shall not live if you leave for the forest, leaving me who is afflicted with grief.
I shall seek death through starvation"
ततः स्त्वम् प्राप्स्यसे पुत्र निरयम् लोक विश्रुतम् |
ब्रह्म हत्याम् इव अधर्मात् समुद्रः सरिताम् पतिः || २-२१-२७
ब्रह्म हत्याम् इव अधर्मात् समुद्रः सरिताम् पतिः || २-२१-२७
"Oh, son! If I fast myself to death for your sake, you will attain the universally famous
hell, like the god of the ocean obtaining trouble because of his un justice behaviour, towards the sage
called Pippalada, producing the latter's wrath."
विलपन्तीम् तथा दीनाम् कौसल्याम् जननीम् ततः |
उवाच रामः धर्म अत्मा वचनम् धर्म सम्हितम् || २-२१-२८
उवाच रामः धर्म अत्मा वचनम् धर्म सम्हितम् || २-२१-२८
The honest Rama spoke these virtuous words to his mother Kausalya, who was thus weeping
miserably.
न अस्ति शक्तिः पितुर् वाक्यम् समतिक्रमितुम् मम |
प्रसादये त्वाम् शिरसा गन्तुम् इच्चाम्य् अहम् वनम् || २-२१-२९
प्रसादये त्वाम् शिरसा गन्तुम् इच्चाम्य् अहम् वनम् || २-२१-२९
"I am not able to violate my father's words. I am bowing my head and asking your favour.
I shall have to go to the forest"
ऋषिणा च पितुर् वाक्यम् कुर्वता व्रत चारिणा |
गौर् हता जानता धर्मम् कण्डुना अपि विपश्चिता || २-२१-३०
गौर् हता जानता धर्मम् कण्डुना अपि विपश्चिता || २-२१-३०
"A sage called Kandu, who knew righteousness, who performed religious vows and who was
a learned man, killed even a cow, acting as per his father's words"
अस्माकम् च कुले पूर्वम् सगरस्य आज्ञया पितुः |
खनद्भिः सागरैः भूतिम् अवाप्तः सुमहान् वधः || २-२१-३१
खनद्भिः सागरैः भूतिम् अवाप्तः सुमहान् वधः || २-२१-३१
"Previously, the sons of Sagara belonging to our race, were got bitterly digging up the
earth, as commanded by their father."
जामदग्न्येन रामेण रेणुका जननी स्वयम् |
कृत्ता परशुना अरण्ये पितुर् वचन कारिणा || २-२१-३२
कृत्ता परशुना अरण्ये पितुर् वचन कारिणा || २-२१-३२
"Parasu Rama, the son of Jamadagni personally slayed his mother Renuka in the forest
with an axe as per his father's words."
एतैरन्यैश्च बहुभिर्देवि देवसमैः कृतम् |
पितुर्वचनमक्लीबम् करिष्यामि पितुर्शितम् || २-२१-३३
पितुर्वचनमक्लीबम् करिष्यामि पितुर्शितम् || २-२१-३३
"Oh, mother! These and many others who were equivalent to gods, did not make their father'
s words to go waste. I shall also do what is desired by my father"
न खल्व् एतन् मया एकेन क्रियते पितृ शासनम् |
एतैरपि कृतम् देवि ये मया तव कीर्तिताः || २-२१-३४
एतैरपि कृतम् देवि ये मया तव कीर्तिताः || २-२१-३४
"Oh, mother! I am not the only person to act according to father's command. Those I have
mentioned to you hitherto also complied with their father's command."
नाहम् धर्ममपूर्वम् ते प्रतिकूलम् प्रवर्तये |
पूर्वैः अयम् अभिप्रेतः गतः मार्गो अनुगम्यते || २-२१-३५
पूर्वैः अयम् अभिप्रेतः गतः मार्गो अनुगम्यते || २-२१-३५
"I am not setting any new contradicting customary conduct for your sake. I am adhering
to the way agreed and followed by the ancient."
तत् एतत् तु मया कार्यम् क्रियते भुवि न अन्यथा |
पितुर् हि वचनम् कुर्वन् न कश्चिन् नाम हीयते || २-२१-३६
पितुर् हि वचनम् कुर्वन् न कश्चिन् नाम हीयते || २-२१-३६
"I cannot do otherwise than acting in accordance with father's words, the prevalent practice
on earth. There is no deprivation indeed for anyone who complies with father's commands."
ताम् एवम् उक्त्वा जननीम् लक्ष्मणम् पुनर् अब्रवीत् |
तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहम् अनुत्तमम् || २-२१-३७
तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहम् अनुत्तमम् || २-२१-३७
Rama, the best of those who speak skilfully and the best of all those wearing the bow,
spoke thus to his mother and turned round to Lakshmana to speak.
तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहमनुत्तमम् |
विक्रमम् चैव सत्यम् च तेजश्च सुदुरासदम् || २-२१-३८
विक्रमम् चैव सत्यम् च तेजश्च सुदुरासदम् || २-२१-३८
"Oh, Lakshmana ! I know your highest affection towards me, your heroic valour ,your strength
and your unassailable splendour ."
मम मातुर्महद्दुःखमतुलम् शुभलक्षम्ण |
अभिप्रायम् अविज्ञाय सत्यस्य च शमस्य च || २-२१-३९
अभिप्रायम् अविज्ञाय सत्यस्य च शमस्य च || २-२१-३९
" Oh, Lakshmana, with good attributes! My mother is feeling a great and unequalled sorrow,
by not knowing the secret of truth and tranquillity."
धर्मः हि परमः लोके धर्मे सत्यम् प्रतिष्ठितम् |
धर्म संश्रितम् एतच् च पितुर् वचनम् उत्तमम् || २-२१-४०
धर्म संश्रितम् एतच् च पितुर् वचनम् उत्तमम् || २-२१-४०
"Righteousness is the best of all qualities in the world. Truth is established in righteousness.
Even these best words of father are enjoined with righteousness."
संश्रुत्य च पितुर् वाक्यम् मातुर् वा ब्राह्मणस्य वा |
न कर्तव्यम् वृथा वीर धर्मम् आश्रित्य तिष्ठता || २-२१-४१
न कर्तव्यम् वृथा वीर धर्मम् आश्रित्य तिष्ठता || २-२१-४१
"One who follows righteousness, does not waste his promise given to one's father or mother
or Brahmana."
सो अहम् न शक्ष्यामि पितुर् नियोगम् अतिवर्तितुम् |
पितुर् हि वचनात् वीर कैकेय्या अहम् प्रचोदितः || २-२१-४२
पितुर् हि वचनात् वीर कैकेय्या अहम् प्रचोदितः || २-२१-४२
" I cannot transgress my father's command. On the word given by my father only, Kaikeyi
instigated me to go to the forest."
तत् एनाम् विसृज अनार्याम् क्षत्र धर्म आश्रिताम् मतिम् |
धर्मम् आश्रय मा तैक्ष्ण्यम् मद् बुद्धिर् अनुगम्यताम् || २-२१-४३
धर्मम् आश्रय मा तैक्ष्ण्यम् मद् बुद्धिर् अनुगम्यताम् || २-२१-४३
"Hence, leave this mean mentality of military heroism. Observe righteousness and not
rudeness. follow my perception."
तम् एवम् उक्त्वा सौहार्दात् भ्रातरम् लक्ष्मण अग्रजः |
उवाच भूयः कौसल्याम् प्रान्जलिः शिरसा आनतः || २-२१-४४
उवाच भूयः कौसल्याम् प्रान्जलिः शिरसा आनतः || २-२१-४४
Rama spoke thus to his brother affectionately, bowed to his mother and with folded hands,
spoke again to Kausalya as follows.
अनुमन्यस्व माम् देवि गमिष्यन्तम् इतः वनम् |
शापिता असि मम प्राणैः कुरु स्वस्त्ययनानि मे || २-२१-४५
शापिता असि मम प्राणैः कुरु स्वस्त्ययनानि मे || २-२१-४५
"OH, mother! I have decided to go to forest. Please give me permission. I am swearing
to you on my life. Please invoke blessings on me."
तीर्ण प्रतिज्ञः च वनात् पुनर् एष्याम्य् अहम् पुरीम् |
ययातिरिव राजर्षिः पुरा हित्वा पुनर्धिवम् || २-२१-४६
ययातिरिव राजर्षिः पुरा हित्वा पुनर्धिवम् || २-२१-४६
"As sage king named Yayati in olden times left the heaven and reached back heaven again,
I shall be back to the city from the forest, after fulfilling my promise."
शोकस्संधार्यताम् मातर्हृदये साधु मा शुचः |
वनवासादिहैष्यामि पुनः कृत्वा पितुर्वचः || २-२१-४७
वनवासादिहैष्यामि पुनः कृत्वा पितुर्वचः || २-२१-४७
"Oh, mother! Please do not grieve, Bear it well in your heart. I shall come back here
again from the forest after fulfilling the father's command."
त्वया मया च वैदेह्या लक्ष्मणेन सुमित्रया |
पितुर्नियोगे स्थातव्यमेष धर्मः सनाअनः || २-२१-४८
पितुर्नियोगे स्थातव्यमेष धर्मः सनाअनः || २-२१-४८
"You and I, Sita, Lakshmana, Sumintra and all of us should follow father's directions.
This is an eternal custom."
अम्ब सम्हृत्य सम्भारान् दुःखम् हृदि निगृह्य च |
वनवासकृता बुद्धिर्मम धर्म्यानुवर्त्यताम् || २-२१-४९
वनवासकृता बुद्धिर्मम धर्म्यानुवर्त्यताम् || २-२१-४९
"Oh mother! Please approve my righteous intention of going to the forest, duly withdrawing
preparations for my coronation and keeping in check the sorrow in your heart."
एतद्वच स्तस्य निशम्य माता |
सुधर्म्यमव्यग्रमविक्लबम् च |
मृतेव सम्ज्ञाम् प्रतिलभ्य देवी |
समीक्ष्य रामम् पुनरित्युवाच || २-२१-५०
सुधर्म्यमव्यग्रमविक्लबम् च |
मृतेव सम्ज्ञाम् प्रतिलभ्य देवी |
समीक्ष्य रामम् पुनरित्युवाच || २-२१-५०
The mother Kausalya heard the most virtuous, cool and steady words of Rama and rose,
as though regained consciousness once more after death, looked at Rama and spoke thus again.
यथैव ते पुत्र पिता तथाहम् |
गुरुः स्वधर्मेण सुहृत्तया च |
न त्वानुजानामि न मांविहाय |
सुदुःखितामर्हसि गन्तुमेवम् || २-२१-५१
गुरुः स्वधर्मेण सुहृत्तया च |
न त्वानुजानामि न मांविहाय |
सुदुःखितामर्हसि गन्तुमेवम् || २-२१-५१
"Oh, son! I am also as respectable a person to you as your father, in my own right and
due to great affection. I do not give permission to you. You cannot thus go away, leaving me in great
sorrow."
किम् जीवितेनेह विना त्वया मे |
लोकेन वा किम् स्वधयाऽमृतेन |
श्रेयो मुहूर्तम् तव सन्निधानम् |
ममेह कृत्स्नादपि जीवलोकात् || २-२१-५२
लोकेन वा किम् स्वधयाऽमृतेन |
श्रेयो मुहूर्तम् तव सन्निधानम् |
ममेह कृत्स्नादपि जीवलोकात् || २-२१-५२
"What is the use of my living in this world without you? What is the use of the other
world or the oblation of food offered to the deceased ancestors or the nectar of immortality? Your proximity
even for a moment is better than that of the entire world of living beings."
नरैरिवोल्काभिरपोह्यमानो |
महागजोऽध्वानमनुप्रविष्टः |
भूयः प्रजज्वाल विलापमेवम् |
निशम्य रामः करुणम् जनन्या || २-२१-५३
महागजोऽध्वानमनुप्रविष्टः |
भूयः प्रजज्वाल विलापमेवम् |
निशम्य रामः करुणम् जनन्या || २-२१-५३
After hearing the pathetic lamentation of his mother, he was highly anguished, as when
an elephant is removed highly from its way by men with flames of fire.
स मातरम् चैव विसम्ज्ञकल्पा |
मार्तम् च सौमित्रि मभिप्रतप्तम् |
धर्मे स्थितो धर्म्यमुवाच वाक्यम् |
यथा स एवार्हति तत्र वक्तुम् || २-२१-५४
मार्तम् च सौमित्रि मभिप्रतप्तम् |
धर्मे स्थितो धर्म्यमुवाच वाक्यम् |
यथा स एवार्हति तत्र वक्तुम् || २-२१-५४
Rama, who was established in righteousness, spoke these words endowed with virtue, to
his mother who was looking unconscious and to Lakshmana who was disturbed and exhausted with distress.
He was the only person worthy of speaking thus at that time.
अहम् हि ते लक्ष्मण नित्यमेव |
जानामि भक्तिम् च पराक्रमम् च |
मम त्वभिप्राय मसन्निरीक्ष्य |
मात्रा सहाभ्यर्दसि मा सुदुःखम् || २-२१-५५
जानामि भक्तिम् च पराक्रमम् च |
मम त्वभिप्राय मसन्निरीक्ष्य |
मात्रा सहाभ्यर्दसि मा सुदुःखम् || २-२१-५५
"Oh, Lakshmana! I always know your devotion towards me as well as your strength. But
now, you are joining with mother in afflicting much trouble to me without looking at my opinion."
धर्मार्थकामाः खलु तात लोके |
समीक्षिता धर्मफलोदयेषु |
ते तत्र सर्वे स्युरसंशयम् मे |
भार्येव वश्याभिमता सुपुत्रा || २-२१-५६
समीक्षिता धर्मफलोदयेषु |
ते तत्र सर्वे स्युरसंशयम् मे |
भार्येव वश्याभिमता सुपुत्रा || २-२१-५६
"Oh, Lakshmana! In obtaining the fruit of good works in the world, righteousness utility
and free will are being considered. As a wife who is obedient, who is beloved and who is having good
sons, good work yields all these three things."
यस्मिंस्तु सर्वे स्युरसन्निविष्टा |
धर्मो यतः स्यात् तदुपक्रमेत |
द्वेष्यो भवत्यर्थपरो हि लोके |
कामात्मता खल्वपि न प्रशस्ता || २-२१-५७
धर्मो यतः स्यात् तदुपक्रमेत |
द्वेष्यो भवत्यर्थपरो हि लोके |
कामात्मता खल्वपि न प्रशस्ता || २-२१-५७
"Only such an action, which is righteous, is to be initiated, leaving that in which wealth,
desire and righteousness do not come together. One who is intested in wealth alone becomes indeed fit
to be hated in the world. So also the one whose very essence is desire, cannot indeed be considered
good.
गुरुश्च राजा च पिता च वृद्धः |
क्रोधात्प्रहर्ष द्यदि वापि कामात् |
यद्व्यादिशेत् कार्यमवेक्ष्य धर्मम् |
कस्तन्न कुर्यादनृदनृशंसवृत्तिः || २-२१-५८
क्रोधात्प्रहर्ष द्यदि वापि कामात् |
यद्व्यादिशेत् कार्यमवेक्ष्य धर्मम् |
कस्तन्न कुर्यादनृदनृशंसवृत्तिः || २-२१-५८
"When father, who is venerable, a king and old-aged, commands an action either by anger
or by extreme joy or by even desire, which right person will not perform it? Only a person who chooses
to be cruel will not do it."
सवै न शक्नोमि पितुः प्रतिज्ञा |
मिमामकर्तुम् सकलम् यथावत् |
स ह्यवयोस्तत गुरुर्नियोगे |
देवाश्च भर्ता स गतिस्स धर्मः || २-२१-५९
मिमामकर्तुम् सकलम् यथावत् |
स ह्यवयोस्तत गुरुर्नियोगे |
देवाश्च भर्ता स गतिस्स धर्मः || २-२१-५९
"I cannot avoid fulfilling the father's command completely. For both of us, he is an
important person indeed to command us. To mother Kausalya also, he is the husband, the resource person
and the personified law."
तस्मिन् पुनर्जीवति धर्मराजे |
विशेषतः स्वे पथि वर्तमाने |
देवी मया सार्थमितोऽपगच्छेत् |
कथम् स्विदन्या विधवेव नारी || २-२१-६०
विशेषतः स्वे पथि वर्तमाने |
देवी मया सार्थमितोऽपगच्छेत् |
कथम् स्विदन्या विधवेव नारी || २-२१-६०
"while the righteous king Dasaratha is alive and especially when he is following his
own righteous path, how the mother Kausalya can go out with me from here leaving the city like other
widowed woman?"
सा मानुमन्यस्व वनम् व्रजन्तम् |
कुरुष्व नः स्वस्त्ययनानि देवि |
यथा समाप्ते पुनराव्रजेयम् |
यथा हि स्त्येन पुनर्ययातिः || २-२१-६१
कुरुष्व नः स्वस्त्ययनानि देवि |
यथा समाप्ते पुनराव्रजेयम् |
यथा हि स्त्येन पुनर्ययातिः || २-२१-६१
"Oh, mother the queen! Permit me to go to forest. As Yayati returned to heaven by the
power of truth, give me your power of blessings so that I can return here after completion of exile."
यशो ह्यहम् केवलराज्यकारणात् |
न पृष्ठतः कर्तुमलम् महोदयम् |
अदीर्घकाले न तु देवि जीविते |
वृणेऽवरामद्य महीमधर्मतः || २-२१-६२
न पृष्ठतः कर्तुमलम् महोदयम् |
अदीर्घकाले न तु देवि जीविते |
वृणेऽवरामद्य महीमधर्मतः || २-२१-६२
"I cannot keep back reputation and glory for the sake of kingdom alone. This cannot unrighteously
long for this inferior kingdom."
प्रसादयन् नर वृषभः स मातरम् |
पराक्रमाज्जिगमिषुरेव दोम्डकान् |
अथ अनुजम् भ्ऱ्शम् अनुशास्य दर्शनम् |
चकार ताम् ह्ऱ्दि जननीम् प्रदक्षिणम् || २-२१-६३
पराक्रमाज्जिगमिषुरेव दोम्डकान् |
अथ अनुजम् भ्ऱ्शम् अनुशास्य दर्शनम् |
चकार ताम् ह्ऱ्दि जननीम् प्रदक्षिणम् || २-२१-६३
Rama, the best of men, decided to go to Dandaka forest fearlessly with his prowess, consoled
his mother, advised his brother by good thoughts and made hearty circumbulatory salutation to his mother.
|| इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकविंशः सर्गः ||