DONATE NOW - UPI
अयोध्या-काण्ड > ऋषियों का भरत को समझाना, भरत का चरणपादुका ग्रहण करना
On hearing the debate between Rama and Bharata, all the sages there were astonished.
The sages request Bharata to accept Rama's words. Bharata explains to Rama that he is unable to
rule the vast kingdom alone to the satisfaction of its subjects. Bharata further adds that Rama has
the necessary competence to save the world and makes a fervent appeal to Rama to return to Ayodhya.
However, Rama replies that Bharata is quite capable of ruling the kingdom and advises Bharata to
take counsel from his wise ministers before administering the kingdom. Rama reaffirms Bharata that
he will never be fulse to his father's vow. Finally, Bharata agrees to Rama;s proposition, but
requests Rama to offer his sandals to be carried by him to ayodhya so that the peope there would
get gain and security. Rama agrees to it and offers his sandals to Bharata, who takes a vow before
Rama to enter fire in case he did not return immediately after the expiry of his term of exile.
After embracing Bharata and Shatrughna, Rama bids farewell to all with due respect in accord with
the rank of each and enters his hermitage.
तम् अप्रतिम तेजोभ्याम् भ्रातृभ्याम् रोम हर्षणम् |
विस्मिताः सम्गमम् प्रेक्ष्य समवेता महर्षयः || २-११२-१
विस्मिताः सम्गमम् प्रेक्ष्य समवेता महर्षयः || २-११२-१
Witnessing that thrilling converse between those two brothers with incomparable
dignity, the great sages gathered there were astonished.
अन्तर् हिताः तु ऋषि गणाः सिद्धाः च परम ऋषयः |
तौ भ्रातरौ महात्मानौ काकुत्स्थौ प्रशशंसिरे || २-११२-२
तौ भ्रातरौ महात्मानौ काकुत्स्थौ प्रशशंसिरे || २-११२-२
The assemblies of ascetics, great saints present there and the distinguished sages
who stood invisible in space, applauded both Rama and Bharata, the magnanimous brothers, saying (as
follows):
स धन्यो यस्य पुत्रौ द्वौ धर्मज्नौ धर्म विक्रमौ |
श्रुत्वा वयम् हि सम्भाषाम् उभयोः स्पृहयामहे || २-११२-३
श्रुत्वा वयम् हि सम्भाषाम् उभयोः स्पृहयामहे || २-११२-३
"That Dasaratha, who begot these two sons, who know righteousness and whose strength
is justice, was fortunate. By hearing the debate between these two princes, we are indeed
delighted."
ततः तु ऋषि गणाः क्षिप्रम् दशग्रीव वध एषिणः |
भरतम् राज शार्दूलम् इत्य् ऊचुः सम्गता वचः || २-११२-४
भरतम् राज शार्दूलम् इत्य् ऊचुः सम्गता वचः || २-११२-४
Thereafter, that assembly of sages, who wished to see a quick destruction of Ravana,
came together and spoke the following words to Bharata, the excellent king.
कुले जात महा प्राज्न महा वृत्त महा यशः |
ग्राह्यम् रामस्य वाक्यम् ते पितरम् यद्य् अवेक्षसे || २-११२-५
ग्राह्यम् रामस्य वाक्यम् ते पितरम् यद्य् अवेक्षसे || २-११२-५
"O Bharata born in a noble race, highly intelligent, having a superior conduct and a
great repute! If you have regard for your father, Rama's words are to be accepted.
सदा अनृणम् इमम् रामम् वयम् इग्च्छामहे पितुः |
अनृणत्वाच् च कैकेय्याः स्वर्गम् दशरथो गतः || २-११२-६
अनृणत्वाच् च कैकेय्याः स्वर्गम् दशरथो गतः || २-११२-६
"We wish to see Rama absolved of all obligations forever to his father. Dasaratha,
having honoured his pledge to Kaikeyi, indeed went to heaven."
एतावद् उक्त्वा वचनम् गन्धर्वाः समहर्षयः |
राज ऋषयः चैव तथा सर्वे स्वाम् स्वाम् गतिम् गताः || २-११२-७
राज ऋषयः चैव तथा सर्वे स्वाम् स्वाम् गतिम् गताः || २-११२-७
Having uttered that much, all the celestial musicians and the great sages then went
to their respective abodes.
ह्लादितः तेन वाक्येन शुभेन शुभ दर्शनः |
रामः सम्हृष्ट वदनः तान् ऋषीन् अभ्यपूजयत् || २-११२-८
रामः सम्हृष्ट वदनः तान् ऋषीन् अभ्यपूजयत् || २-११२-८
Hearing those auspicious words, the good-looking Rama looked radiant and worshipped
those sages with a joyful countenance.
स्रस्त गात्रः तु भरतः स वाचा सज्जमानया |
कृत अन्जलिर् इदम् वाक्यम् राघवम् पुनर् अब्रवीत् || २-११२-९
कृत अन्जलिर् इदम् वाक्यम् राघवम् पुनर् अब्रवीत् || २-११२-९
Bharata, on his part, with trembled limbs, joined his palms in salutation and again
spoke the following words to Rama in a strangled voice:
राज धर्मम् अनुप्रेक्ष्य कुल धर्म अनुसम्ततिम् |
कर्तुम् अर्हसि काकुत्स्थ मम मातुः च याचनाम् || २-११२-१०
कर्तुम् अर्हसि काकुत्स्थ मम मातुः च याचनाम् || २-११२-१०
"O, Rama! Keep in view the continuance of our royal statue and the statute of the
race. You ought to yield to the entreaties of mine and those of your mother."
रक्षितुम् सुमहद् राज्यम् अहम् एकः तु न उत्सहे |
पौर जानपदामः च अपि रक्तान् रन्जयितुम् तथा || २-११२-११
पौर जानपदामः च अपि रक्तान् रन्जयितुम् तथा || २-११२-११
"I am not able to rule this vast empire alone to the satisfaction of the beloved
inhabitants of town and country!"
ज्नातयः च हि योधाः च मित्राणि सुहृदः च नः |
त्वाम् एव प्रतिकान्क्षन्ते पर्जन्यम् इव कर्षकाः || २-११२-१२
त्वाम् एव प्रतिकान्क्षन्ते पर्जन्यम् इव कर्षकाः || २-११२-१२
"Our kith and king, soldiers, companions and allies are waiting for you indeed, as
farmers wait for the rainy clouds."
इदम् राज्यम् महा प्राज्न स्थापय प्रतिपद्य हि |
शक्तिमान् असि काकुत्स्थ लोकस्य परिपालने || २-११२-१३
शक्तिमान् असि काकुत्स्थ लोकस्य परिपालने || २-११२-१३
"O, the sagacious Rama! Return to the kingdom and keep it in order. You have the
competence to save the world!"
इत्य् उक्त्वा न्यपतद् भ्रातुः पादयोर् भरतः तदा |
भृशम् सम्प्रार्थयाम् आस रामम् एवम् प्रियम् वदः || २-११२-१४
भृशम् सम्प्रार्थयाम् आस रामम् एवम् प्रियम् वदः || २-११२-१४
That Bharata, who was kind-spoken, thus made a fervent appeal to Rama and fell at
his feet.
तम् अन्के भ्रातरम् कृत्वा रामो वचनम् अब्रवीत् |
श्यामम् नलिन पत्र अक्षम् मत्त हंस स्वरः स्वयम् || २-११२-१५
श्यामम् नलिन पत्र अक्षम् मत्त हंस स्वरः स्वयम् || २-११२-१५
Placing on his lap, that Bharata of dark hue, with eyes resembling lotus-petals and
having a voice like that of a swan in rut, Rama spoke the following words to him:
आगता त्वाम् इयम् बुद्धिः स्वजा वैनयिकी च या |
भृशम् उत्सहसे तात रक्षितुम् पृथिवीम् अपि || २-११२-१६
भृशम् उत्सहसे तात रक्षितुम् पृथिवीम् अपि || २-११२-१६
"O, my dear brother! You are very much competent to rule the earth, by the intellect
you obtained both inherently and by training."
अमात्यैः च सुहृद्भिः च बुद्धिमद्भिः च मन्त्रिभिः |
सर्व कार्याणि सम्मन्त्र्य सुमहान्त्य् अपि कारय || २-११२-१७
सर्व कार्याणि सम्मन्त्र्य सुमहान्त्य् अपि कारय || २-११२-१७
"Take counsel with your ministers, companions and intelligent counsellors and get
all activities done, even if they are gigantic."
लक्ष्मीः चन्द्राद् अपेयाद् वा हिमवान् वा हिमम् त्यजेत् |
अतीयात् सागरो वेलाम् न प्रतिज्नाम् अहम् पितुः || २-११२-१८
अतीयात् सागरो वेलाम् न प्रतिज्नाम् अहम् पितुः || २-११२-१८
"Light may go off from the moon; Himalayan mountain may shake off its snows; the sea
may transgress its shores, but I will never be false to my father's vow!"
कामाद् वा तात लोभाद् वा मात्रा तुभ्यम् इदम् कृतम् |
न तन् मनसि कर्तव्यम् वर्तितव्यम् च मातृवत् || २-११२-१९
न तन् मनसि कर्तव्यम् वर्तितव्यम् च मातृवत् || २-११२-१९
"My dear brother! Your mother acted thus, for your sake, out of her affection or
ambition. It should not be carried out in your mind. You ought to obey her as your mother."
एवम् ब्रुवाणम् भरतः कौसल्या सुतम् अब्रवीत् |
तेजसा आदित्य सम्काशम् प्रतिपच् चन्द्र दर्शनम् || २-११२-२०
तेजसा आदित्य सम्काशम् प्रतिपच् चन्द्र दर्शनम् || २-११२-२०
Bharata replied (as follows) to Rama, who was speaking as aforesaid and who was
equal to sun by his splendour or to the moon in its first quarter.
अधिरोह आर्य पादाभ्याम् पादुके हेम भूषिते |
एते हि सर्व लोकस्य योग क्षेमम् विधास्यतः || २-११२-२१
एते हि सर्व लोकस्य योग क्षेमम् विधास्यतः || २-११२-२१
"O, noble brother! Pray mount with your feet on the wooden sandals adorned with
gold! Surely, these will bestow, gain and security to all the people!"
सो अधिरुह्य नर व्याघ्रः पादुके ह्य् अवरुह्य च |
प्रायग्च्छत् सुमहा तेजा भरताय महात्मने || २-११२-२२
प्रायग्च्छत् सुमहा तेजा भरताय महात्मने || २-११२-२२
Rama, the tiger among men, possessing exceptional glory, placing his feet on the
sandals and leaving them, gave them to the magnanimous Bharata.
स पादुके सम्प्रणम्य रामं वचनम्ब्रवीत् |
चतुर्दश हि वर्षाणि जटाचीरधरो ह्यहम् || २-११२-२३
फलमूलाशनो वीर भवेयम् रघुनंदन |
चतुर्दश हि वर्षाणि जटाचीरधरो ह्यहम् || २-११२-२३
फलमूलाशनो वीर भवेयम् रघुनंदन |
Bowing before the sandals, Bharata spoke the following words to Rama: "O, Rama the
hero and the tormentator of enemies! For fourteen years, I shall wear matted locks and robes of
bark, live on fruits and roots O Rama, and live outside the city, offering the ruling of the
kingdom to your sandals."
तवागमनमाकाङ्क्षन् वसन्वै नगराद्बहिः || २-११२-२४
तव पादुकयोर्न्यस्तराज्यतन्त्रः परंतप |
चतुर्दशे तु सम्पूर्णे वर्षेऽहानि रघूत्तम || २-११२-२५
न द्रक्ष्यामि यदि त्वां तु प्रवेक्ष्यामि हुताशनम् |
तव पादुकयोर्न्यस्तराज्यतन्त्रः परंतप |
चतुर्दशे तु सम्पूर्णे वर्षेऽहानि रघूत्तम || २-११२-२५
न द्रक्ष्यामि यदि त्वां तु प्रवेक्ष्यामि हुताशनम् |
"O, Rama! If I do not see you the following day when the fourteenth year has fully
ended, I shall enter the fire once for all."
तथेति च प्रतिज्ञाय तं परिष्वज्य सादरम् || २-११२-२६
शत्रुघ्नम् च परिष्वज्य भरतं चेदमब्रवीत् |
शत्रुघ्नम् च परिष्वज्य भरतं चेदमब्रवीत् |
"So be it" promised Rama, embraced that Bharata with affection, took Shatrughna also
in his arms and spoke to Bharata as follows:
मातरम् रक्ष कैकेयीम् मा रोषम् कुरु तां प्रति || २-११२-२७
मया च सीतया चैव शप्तो.सि रघुसत्तम |
इत्युक्त्वाश्रुपरीताक्षो भ्रातरं विससर्ज ह || २-११२-२८
मया च सीतया चैव शप्तो.सि रघुसत्तम |
इत्युक्त्वाश्रुपरीताक्षो भ्रातरं विससर्ज ह || २-११२-२८
"O Bharata! Protect your mother, Kaikeyi. Do not get angry with her. You are taken
vow thus by me and by Seetha." speaking thus, Rama with his eyes filled iwth tears, bade farewell
to his brother.
स पादुके ते भरतः प्रतापवान् |
स्वलम्कृते सम्परिगृह्य धर्मवित् |
प्रदक्षिणम् चैव चकार राघवम् |
चकार चैव उत्तम नाग मूर्धनि || २-११२-२९
स्वलम्कृते सम्परिगृह्य धर्मवित् |
प्रदक्षिणम् चैव चकार राघवम् |
चकार चैव उत्तम नाग मूर्धनि || २-११२-२९
The valiant Bharata, who knew righteousness worshipped those sandals which were
well-decorated made a circumambulation to Rama and kept the sandals on the head of an excellent
elephant.
अथ आनुपूर्व्यात् प्रतिपूज्य तम् जनम् |
गुरूमः च मन्त्रि प्रकृतीः तथा अनुजौ |
व्यसर्जयद् राघव वंश वर्धनः |
स्थितः स्व धर्मे हिमवान् इव अचलः || २-११२-३०
गुरूमः च मन्त्रि प्रकृतीः तथा अनुजौ |
व्यसर्जयद् राघव वंश वर्धनः |
स्थितः स्व धर्मे हिमवान् इव अचलः || २-११२-३०
Rama, the augmentator of Raghu dynasty, being firm as a Himalayan rock in abiding in
his own righteousness, greeted those men, in accord with their rank, the host of his preceptors,
ministers, subjects and his brothers and bade farewell to all of them.
तम् मातरो बाष्प गृहीत कण्ठो |
दुह्खेन न आमन्त्रयितुम् हि शेकुः |
स तु एव मातृऋर् अभिवाद्य सर्वा |
रुदन् कुटीम् स्वाम् प्रविवेश रामः || २-११२-३१
दुह्खेन न आमन्त्रयितुम् हि शेकुः |
स तु एव मातृऋर् अभिवाद्य सर्वा |
रुदन् कुटीम् स्वाम् प्रविवेश रामः || २-११२-३१
His mothers, their voices choked with tears due to sorrow, were unable to bid
farewell verbally to Rama. However, Rama himself offered his salutations to all his mothers and
entered his hermitage, weeping.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे द्वादशोत्तरशततमः सर्गः